Ἡ ὁδός τοῦ χριστιανοῦ εἶναι μία προαγγελία τῆς τελικῆς κρίσεως. Οἱ θλίψεις εἶναι τό μόνιμο περιεχόμενο τῆς ζωῆς μας. Ἀρχ. Σωφρονίου Σαχάρωφ

Η ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΡΟΑΓΓΕΛΙΑ ΤΗΣ ΤΕΛΙΚΗΣ ΚΡΙΣΕΩΣ ΟΙ ΘΛΙΨΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΟΝΙΜΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ. ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΣΑΧΑΡΩΦ

Ευλογητός ό Θεός πού μάς επιτρέπει και πάλι νά συναντηθούμε στο Όνομά Του…
Αύτό πού χαρακτηρίζει τη ζωή μας έδώ είναι οτι θέλουμε και προσπαθούμε νά δώσουμε αύτό πού έχουμε στούς άλλους. Αύτό πού έχουμε τό ζούμε ώς ζωή μας, και αύτό πού δεχόμαστε -ώς «άνταπόδοση», άν θέλετε, γιά τον άγώνα μας- είναι ό θάνατος. Αύτός ό νόμος, πού τον παρατηρούμε κάθε ήμέρα, διατυπώθηκε με τρόπο γενικό άπό τον μέγα άπόστολο Παύλο πού έγραψε: «ό μεν θάνατος έν ήμΐν ενεργείται, ή δε ζωή έν ύμΐν». Νά γνωρίζετε καλά ότι αύτή είναι ή οδός τού Χριστού: Αύτός ήρθε γιά νά μάς δώσει τή θεία ζωή Του, καί δείτε με τί τού τό άνταπέδωσε ή άνθρωπότητα! Θά ήθελα νά σάς μιλήσω έπ’ αυτού, άλλά δεν ξέρω άν θά είμαι άκριβής ή θά σφάλω.
’Άν ένας μοναχός δεν ξεχνά τον τελικό σκοπό τής άσκήσεως, δεν θά γνωρίσει τί είναι άκηδία. Οπως σάς έξήγησα πολλές φορές, ή λέξη άκηδία σημαίνει ετυμολογικά έλλειψη φροντίδος για τη σωτηρία συζητήσεις άργές πού δέν θά έπρεπε να ύπάρχουν στή ζωή μας, διαφωνίες κλπ. Ή άκηδία δέν πρέπει να βρίσκει θέση στή ζωή μας. Αντίθετα, ό πόνος είναι τό συνεχές περιεχόμενο τής ζωής μας. Έγραψα στο βιβλίο μου για τον Γέροντα Σιλουανό ότι ή έπιθυμία τής καρδιάς του χριστιανού είναι να σωθούν όλοι οί άνθρωποι. Γνωρίζοντας όμως κάποιος μέ τί είδους πόνους συνδέεται αύτό, παύει να προσεύχεται για τούς άλλους καί καταλήγει νά μήν τούς λέει πολλά γιά τά παθήματα.
Σήμερα ήρθα άκριβώς νά σάς πώ οτι τά παθήματα αύτά είναι αναπόφευκτα. Καί είναι τόσο μεγάλα, πού καί πάλι ό άπόστολος Παύλος λέει: «Εί δέ Χριστός ούκ έγήγερται… καί εί έν τή ζωή ταύτη ήλπικότες έσμέν έν Χριστώ μόνον, έλεεινότεροι πάντων άνθρώπων έσμέν». Ό πιο «έλεεινός» στον κόσμο αύτό ύπήρξε άσφαλώς ό Ίδιος ό Χριστός. Δέν έχουμε άλλο παράδειγμα παρά τήν δική Του προσευχή στή Γεθσημανή, δηλαδή, προσευχή κατά τήν όποια ό ιδρώτας Του γινόταν σάν σταγόνες αίματος. Όταν κάποιος λέει: «Νά, έκανα τήν έπιλογή μου, είναι ό Χριστός», αύτή ή έπιλογή περιλαμβάνει-αύτό βέβαια μερικώς-νά συμμετέχει στά παθήματά Του, νά τά ζει «στο πετσί του».
Ύπάρχουν πολλές αιτίες γιά τον πόνο μας, γιά τις θλίψεις καί τά παθήματά μας. Δέν θά μπορούσα νά πώ εύκολα σέ άλλα πρόσωπα αύτά πού θέλω νά σάς πώ. Ό Θεός βλέπει τήν άγάπη μου γιά σάς, γιά τον καθένα σας.
Παρ’όλα αύτά, ή ζωή πού άκολουθοΰμε ονομάζεται μοναχισμός, πού βγαίνει άπό τήν έλληνική λέξη μόνος. Ακολουθώντας τον Χριστό, καθένας άπό μάς βρίσκεται τον περισσότερο καιρό μακριά άπό όλους καί όλα. Αύτή ή θλίψη ενεργεί σάν ένα πολύ δυνατό πιεστήριο πού μπορεί νά βγάλει λάδι, άκόμη καί άπό ξηρά καρύδια – αύτό είναι γνωστό. Ό Γέροντας Σιλουανός έλεγε ότι τήν όδό προς τήν άγιότητα, δηλαδή προς τή σωτηρία, τήν διατρέχουμε κλαίοντας.
Άν άκόμη δέν μάς διακατέχει ή ίδια θλίψη πού οδήγησε τον Χριστό στον Γολγοθά, ύπάρχει γιά μάς μιά προετοιμασία γιά τή θλίψη αύτή: Τό Πνεύμα τό Άγιο μάς δείχνει τον Χριστό νά προσεύχεται στον κήπο τής Γεθσημανή καί έπειτα νά άνεβαίνει μόνος στον Γολγοθά – σκέφτομαι ότι ό Γολγοθάς είναι, πνευματικά καί όχι γεωγραφικά, ή ύψηλότερη κορυφή τής γής. Όταν δέν βρισκόμαστε στήν κατάσταση αύτή, βλέπουμε ότι δέν έπιτυγχάνουμε νά ζούμε σύμφωνα με τις έντολές τού Εύαγγελίου. Όσο φλογερότερη είναι ή έπιθυμία μας νά άκολουθήσουμε τον Χριστό -παρόλο πού βλέπουμε ότι δέν είμαστε ικανοί-, τόσο ό νους καί ή καρδιά μας είναι γεμάτα άπό έναν άλλο πόνο, όχι αύτόν γιά τή σωτηρία τού κόσμου, άλλά γιά τή δική μας σωτηρία. Μή έχοντας τό δικαίωμα νά θίξω τή δική σας ζωή, θά μιλήσω γιά μένα. Βλέποντας τον έαυτό μου άνίκανο νά άγαπήσει όπως μάς έντέλλεται ό Χριστός, αισθανόμουν σάν τον έλεεινότερο άνθρωπο τού κόσμου, σάν νά ήμουν κάτω άπό τήν άπειλή μιάς τρομερής κατάρας, καί  έκλαιγα έπί δεκαετίες για να έλευθερωθώ άπό αύτή την άρρώστια. Καταλαβαίνω οτι, όταν καί εσείς βλέπετε αύτή τήν άνημπορία, την άδυναμία να άκολουθήσετε τον Χριστό, οί καρδιές σας είναι πραγματικά γεμάτες άπό πόνο.
Ό πόνος μας είναι άνάλογος με τήν άγάπη μας προς τον Χριστό. Ό μέγας Σιλουανός τό έξέφρασε αύτό ώς έξής: «Γνωρίζουμε οτι οσο μεγαλύτερη είναι ή άγάπη, τόσο μεγαλύτερη ή οδύνη τής ψυχής. Όσο πληρέστερη ή άγάπη, τόσο πληρέστερη ή γνώση. Όσο θερμότερη ή άγάπη, τόσο πιο πύρινη ή προσευχή. Όσο τελειότερη ή άγάπη, τόσο άγιότερος ό βίος». Είναι ιδιαίτερα μεγαλοφυής αύτός πού τό διατύπωσε αύτό. Όταν μπαίνοντας στο μοναστήρι δεν βρίσκετε αύτό πού ψάχνατε, νά ξέρετε ότι αύτό είναι έντελώς φυσικό- δεν μπορούμε νά άκολουθήσουμε τον Χριστό χωρίς παθήματα. Γι` αύτό είπε ό Χριστός: «Ός ού λαμβάνει τον σταυρόν αυτού καί άκολουθει όπίσω μου, ούκ έστι μου άξιος». Δέν μπορούμε νά άλλάξουμε τον χαρακτήρα αύτής τής οδού. Νά γνωρίζετε καλά πώς αν άνθρωποι τού άναστήματος τού όσιου Σεραφείμ, τού όσιου Σιλουανού καί άλλων όσιων άσκητών, έκλαψαν μέχρις έξαντλήσεως, αύτό ήταν άποτέλεσμα τής άγάπης, ή όποια πάσχει μέσα στον κόσμο αύτό.
Ζήτησα νά έρθετε μόνο εσείς σήμερα. Σάς παρακαλώ λοιπόν νά φυλάξετε αύτό πού σάς έμπιστεύθηκα άπό τή ζωή μου. Μήν τό φανερώνετε εύκολα στον όποιονδήποτε.
Έξαρτάται, κατά κάποιον βαθμό, άπό σάς νά άλλάξετε – δεν λέω οτι είναι εύκολο. Είναι δύσκολο, άλλά είναι δυνατόν. Οταν ύποφέρετε, νά προσεύχεσθε στον Κύριο, νά προσεύχεσθε προς Αύτόν θρηνώντας γιά σάς: «Τί συμφορά έπεσε πάνω μου, πού, παρά τήν άγάπη μου γιά τις εντολές τού Χριστού, γιά τον λόγο Του και τη θεωρία των παθημάτων Του, δεν μπορούν νά μου δώσουν τήν έμπνευση νά Τον άκολουθήσω πλήρως»! Έγώ ό ίδιος θρηνούσα σάν νά ήμουν καταραμένος, λόγω τής άνικανότητός μου νά ζήσω ώς χριστιανός. Ζήστε έτσι, και στήν περίπτωση αύτή ολα θά άλλάξουν. Αύτή ή «κατάρα» είναι ένα χαρακτηριστικό τής χριστιανικής ζωής. Δεν μέ έκπλήσσει πού τώρα οί άνθρωποι έγκαταλείπουν τή χριστιανική ζωή, διότι έγιναν άνίκανοι νά συλλάβουν τή θεότητα τού Χριστού.
Όσο γιά μάς, διαλέξαμε αύτή τήν όδό, τήν ποτισμένη μέ δάκρυα. Πρέπει όμως νά κρατήσουμε τή στάση τών «καλλιεργημένων» πνευματικά μοναχών: Όφείλουμε νά μή δείχνουμε τον πόνο μας έπι παρουσία άλλων. Δεν πρέπει, στίς περισσότερες περιπτώσεις, ούτε κάν νά μιλούμε γι’ αύτόν. Γι’αύτό, οσοι μάς έπισκέπτονται θαυμάζουν: «Νά ένας χώρος ειρήνης, ένας χώρος προσευχής, όπου κανείς αισθάνεται τήν παρουσία τού Θεού». Άλλά έμείς οί ίδιοι ύποφέρουμε! Είμαστε συντετριμμένοι άπό τήν έργασία, άπό τήν άδυναμία νά ζήσουμε σύμφωνα μέ τις έντολές Του.
Ό νοΰς μας στρέφεται συνεχώς στή γή, στή λάσπη. Στο βιβλίο μου Ό άγιος Σιλουανός, λέω οτι ό πιο οδυνηρός άδης είναι εκείνος τής πάσχουσας άγάπης, έξαιτίας τής έλλείψεως τής άγάπης άνάμεσα στούς άδελφούς μας.
Στις συζητήσεις μου μαζί σας, δεν άπάντησα άκόμη σε κάποιες έρωτήσεις πού έλαβα γραπτώς. Μία έρώτηση ήταν ή έξής: «Πώς να πολεμούμε έναντίον τών κακών λογισμών»; Δεν μου είναι δύσκολο να σάς πώ τό πώς, διότι ή άπάντηση βρίσκεται στά γραπτά τού Γέροντος Σιλουανού. Έξαρτάται άπό έμάς νά άλλάξουμε μιά σκέψη, άν συγκεντρώσουμε τον νου μας σε κάτι άλλο. Άν σκέφτομαι οτι κάποιος άπό τούς άδελφούς μου με πλήγωσε με τον λόγο του, άντί νά ζήσω οδυνηρά αυτή τήν πληγή, σκέφτομαι κάτι άλλο καί δεν έπιτρέπω στον νου μου νά «κολλήσει» σε αυτό πού συνέβη. Άν είμαστε πραγματικά ένωμένοι έδώ στο μοναστήρι μας, αύτό πού γράφει ό Σιλουανός είναι πολύ άπλό: «Σκέφτομαι κάτι άλλο». Καί έτσι άπομακρύνουμε αύτό τον πόνο πού συνδέεται με τον λόγο τού αδελφού, καί ζούμε μιά άλλη πραγματικότητα. Αύτό έξαρτάται άπό μάς. Άν δεν θέλουμε νά άλλάξουμε τή σκέψη μας καί άν δεν θέλουμε νά προσευχηθούμε γιά τον άδελφό μας, κανένας δεν μπορεί νά μάς πιέσει νά τό κάνουμε. Άκόμη καί ό Θεός δεν θά τό κάνει. Αλλά άν έκδηλώσουμε τή θέλησή μας νά άλλάξουμε, ό Θεός, τό Πνεύμα τό Άγιο, μπορεί νά έρθει γιά νά μάς βοηθήσει.
Σήμερα ήθελα νά σάς πώ οτι δεν έκπλήττομαι πού ύποφέρετε. Σκεφθείτε αύτό πού σάς λέω, όταν είστε μόνοι σας. Άν προσανατολίσουμε τον νου μας μέ άρνητικό τρόπο, κινδυνεύουμε νά χάσουμε καί τή ζωή μας καί τή σωτηρία μας. Όταν είστε άδύνατοι πνευματικά, νά προσεύχεσθε σάν γιά κάτι πού δέν είναι παρά ή συνέπεια τών παθών μας. Νά λέτε αύτή τήν προσευχή πού σάς συνέστησα πολλές φορές: «Κύριε, θεράπευσε τήν καρδιά μου άπό αύτό  τον πονηρό λογισμό Κύριε, θεράπευσε τον νου μου, νά μή σκέφτεται αύτό πού είναι εναντίον τού νόμου τής άγάπης τού Πατρός Σου. Κύριε, θεράπευσε όλο μου τό είναι, γιά νά μπορέσω νά πορευθώ με αύτό τον άγιο πόνο πίσω άπό τά βήματά Σου». Άν προσεύχεσθε έτσι, θά εκπλαγείτε γιά τήν εύκολία τής νίκης. Φοβάμαι νά τό πώ -άλλά όταν είμαι μόνος μαζί σας, μπορώ νά μήν έχω αύτό τον φόβο-, έγώ ό ίδιος βίωσα κάποτε στιγμές, όπου μου φαινόταν πώς τό νά άκολουθήσω τον Χριστό ήταν πολύ δύσκολο δεν μπορούσα νά Τον άκολουθήσω πλέον: «Όχι… άν είναι μέ τέτοιο τίμημα, δεν θέλω!».
Γνωρίζοντας τήν άγάπη μου γιά σάς, δεχθείτε τον λόγο μου. Ζήστε τά παθήματά σας ώς ένα φαινόμενο έντελώς φυσικό στή ζωή μας. Γνωρίζετε ότι ό Χριστός είπε: «Ό τον λόγον μου άκούων και πιστεύων τώ πέμψαντί με έχει ζωήν αιώνιον, και εις κρίσιν ούκ έρχεται, άλλά μεταβέβηκεν έκ τού θανάτου εις τήν ζωήν» . Πώς νά καταλάβουμε αύτό τον λόγο; Γιά μένα προσωπικά αύτό παρουσιάζεται ώς έξής: Ζώ κάθε ήμέρα καί νύχτα ένώπιον ένός δικαστηρίου όπου κατηγορούμαι, όπου κρίνομαι, καί όπου όλα όσα δεν άνταποκρίνονται στο πνεύμα τού Εύαγγελίου, στον χαρακτήρα τής αιώνιας έν Θεώ ζωής, συνιστούν έμπόδιο γιά τήν είσοδο στή Βασιλεία. Ζώ μέ τον πόνο ότι είμαι άνάξιος τής σωτηρίας. Στή συνείδησή μου, καταδικάζω τον έαυτό μου σε αιώνιο χωρισμό άπό τον Θεό. Καταλαβαίνετε αύτό τον συνδυασμό; Άν ζώ μέ τέτοιον τρόπο, όλη μου ή ζωή δεν είναι παρά μιά κρίση. Καταλαβαίνετε γιατί δεν θά έρθουμε σε Κρίση; Διότι την βιώνουμε συνεχώς άπό έδώ κάτω.
Την τελευταία φορά σάς μίλησα γιά τον θαυμασμό μου προς τον Σιλουανό . Τί άπάντησε στούς άλλους στρατιώτες τού λόχου του όταν ένα βράδυ πού ήταν όλοι μαζί σε ταβέρνα τής Πετρούπολης τον ρώτησαν γιατί μένει σιωπηλός: «Σκέφτομαι ότι τη στιγμή αύτή στο Άγιον Όρος προσεύχονται…. Λοιπόν, ποιος άπό μάς θά δώσει καλύτερη άπάντηση στήν Τελική Κρίση;». Καί κάποιος άπό αύτούς πού ήταν μαζί του παρατήρησε: «… Εμείς έδώ διασκεδάζουμε, καί αύτός, έν πνεύματι, είναι στο Άγιον Όρος καί τήν Μέλλουσα Κρίση». Γιά μάς, τό νά ζούμε αύτή τήν Κρίση κάθε στιγμή είναι φυσικό. Νά γιατί αν ζούμε με τον τρόπο αύτό, δεν θά πρέπει νά περάσουμε άπό Κρίση.
’Άς δούμε τώρα, γιά παράδειγμα, τον όσιο Σεραφείμ. Γνωρίζετε ότι αύτός ήταν ένας «έπαναστάτης» μοναχός. Δεν ήθελε νά λάβει τό μεγάλο Σχήμα, διότι στή Ρωσία έπρεπε νά τό φοράς συνεχώς. Δεν τελούσε τή Θεία Λειτουργία καί ντυνόταν σάν χωρικός. Αλλά ό όσιος Σεραφείμ είναι ζωντανός, δεν πέθανε, πέρασε άπό τον θάνατο στήν αιώνια ζωή. Ό καθένας άπό μάς θά έπρεπε νά πεθάνει σάν καί αύτόν, χωρίς νά καταλάβει ότι έγκατέλειψε τή γή, δηλαδή νά πεθάνει σε κατάσταση προσευχής. Όταν όλο τό «είναι» μας είναι συγκεντρωμένο στον Θεό, ή προσευχή μας μπορεί νά λάβει χαράκτήρα αιώνιο καί νά μήν αντιληφτούμε τή στιγμή τού θανάτου. Όταν είμαστε βυθισμένοι σε μιά τέτοια προσευχή, δεν είμαστε πλέον σίγουροι αν θά έπιστρέψουμε στη γή ή όχι. Άν περάσουμε στήν άλλη όχθη σε κατάσταση προσευχής, δεν θά ζήσουμε τον θάνατό μας, άλλά θά αισθανόμαστε ότι ζούμε. Όταν βρισκόμαστε συνεχώς στήν τελευταία Κρίση, περνάμε άπό τον θάνατο στήν αιώνια ζωή, χωρίς νά καταλάβουμε ότι έχουμε πεθάνει.
Δεν μπορούμε νά ζήσουμε όπως ζούσε ό Σιλουανός. Όχι. Αισθανόμαστε μάλλον τήν άδυναμία μας καί, έξαιτίας αύτής τής θεωρίας, έχουμε τήν παράξενη εντύπωση ότι άποτύχαμε στο μοναστήρι. Παρατηρούμε πώς, άντί νά προοδεύουμε, οπισθοχωρούμε: «Όταν ήμουν στον κόσμο, έκανα πολλές άνοησίες, έκρινα κλπ. καί παρ’ όλα αυτά ή κατάστασή μου δέν άλλαζε, ένώ τώρα, μόλις κρίνω κάποιον, αισθάνομαι ότι δέν είμαι καλά, δέν έπρεπε νά ήμουν έτσι, χάνω τή χάρη. Έτσι άμέσως καταδικάζομαι στο νά ύποφέρω». Δέν ξέρω άν κατάφερα νά περιγράψω αύτή τή διαδικασία τής πνευματικής ζωής με κατανοητό τρόπο. Θά είμαι χαρούμενος άν καταφέρω νά σάς μεταδώσω τή γνώση αύτή. Όταν άδελφοί ή άδελφές έρχονται έδώ σε σάς καί ζητάνε νά τούς πείτε έναν λόγο, μήν τούς λέτε τέτοια πράγματα όπως αύτά πού μόλις σάς είπα.
Αύτά δέν είναι γιά όλους. Εμπνεύστε τους, πείτε τους ότι ό σκοπός είναι νά άγαπάμε τον Χριστό, νά μή μισούμε. Αλλά ή άγάπη Του είναι κάποτε «πολύ» οδυνηρή- ό Θεός νά με συγχωρήσει γι’αύτή μου τήν έκφραση, «πολύ».
Όταν έπίσης είστε σε οδυνηρή κατάσταση, νά προσεύχεσθε. Μιά τέτοια στιγμή, ή προσευχή σας θά έχει περισσότερο άπό ποτέ θετικά άποτελέσματα. Φυλάξτε αύτό πού σάς πρότεινα. Προσεύχεσθε γιά όλους τούς άδελφούς, γιά όλες τις άδελφές, κάθε ήμέρα, κυρίως άπό τή στιγμή πού ένας άρνητικός λογισμός κρίσης ή κατάκρισης πλησιάσει: «Μη κρίνετε, ίνα μη κριθήτε έν ο γάρ κρίματι κρίνετε κριθήσεσθε, και έν ο μέτρω μετρείται μετρηθήσεται ύμΐν».
Πόσο άπρόσεκτοι είναι οί άνθρωποι στον κόσμο! Κάποιος έπέστρεψε άπό τό γραφείο στο σπίτι, καί στο δείπνο (στη Ρωσία τελειώνουν άπό την έργασία κατά τις 5 τό άπόγευμα καί στις 6 έχουν τό δείπνο στο σπίτι) ή γυναίκα του άρχισε νά τοϋ μιλά γιά τον γιό τους: «Χθες μου είπε ψέματα. Μου είπε οτι θά πάει κάπου καί στην πραγματικότητα πήγε κάπου άλλου». Ό πατέρας παίρνει τό αύστηρό του ύφος καί λέει στον γιό του: «’Άν κάνεις έτσι, νά μη με αποκαλείς πιά πατέρα. ’Άν θέλεις νά κρατήσεις τήν τιμή νά είσαι γιός μου, πρέπει νά λες μόνο τήν άλήθεια». Οταν τό δείπνο τελείωσε, ό πατέρας άνεβαίνοντας προς τό δωμάτιό του είπε: «Ό κ. Μ. θά έρθει άπόψε. Πέστε του οτι λείπω. Πρέπει νά άναπαυθώ». Αυτό είναι μιά μικρή λεπτομέρεια, άλλά συμβαίνει συχνά. Ό ίδιος είπε: «’Άν πεις ψέματα, δεν θά είσαι πιά γιός μου», καί άμέσως μετά προσθέτει: «’Άν ό κ. Μ. έρθει, πείτε του οτι λείπω. Πρέπει νά άναπαυθώ».
Αύτό είναι σοβαρό, καταλαβαίνετε; Κρίνουμε τούς άλλους, άλλά θά κριθοϋμε άπό τή δική μας στάση, άπό τις κρίσεις πού κάνουμε γιά τούς άλλους. Έτσι λοιπόν, προσπαθήστε νά μήν κρίνετε ό ένας τον άλλο, άλλά προσεύχεσθε νά άνοίξει ό Θεός τήν όδό τής σωτηρίας Του. Προσεύχεσθε καί γιά μένα. Έγώ προσεύχομαι γιά όλους καί όλες σας. Ξέρετε, δεν είναι άπλό νά άγαπάς κάποιον. Καί όταν άγαπάς μιά ολόκληρη ομάδα, βρίσκεσαι σε συνεχή άγωνία γι’αυτούς.
Εκφωνήθηκε στά γαλλικά, στις 10 Ιουνίου 1991. [Ρ68]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΑΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ ΜΑΣ. ΤΟΜΟΣ Β
https://apantaortodoxias.blogspot.com/2019/03/blog-post_643.html