Ναυπάκτου κ. Ἱερόθεος: Η θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου

Ο Αρχιμ. Ζαχαρίας Ζάχαρου, με τον οποίον γνωριζόμαστε μια εικοσιπενταετία, με δυνατή και ειλικρινή φιλία, ο οποίος μονάζει στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας, μου έστειλε πριν λίγο καιρό το πρώτο βιβλίο του, που εξέδωσε, με τίτλο “αναφορά στην θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου”, και το οποίο είναι προέκταση της διατριβής που υπέβαλε στην Θεολογική Σχολή Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Την ημέρα που έλαβα το βιβλίο, το διέκρινα αμέσως μέσα στην πληθώρα της αλληλογραφίας, το άνοιξα και διάβασα τον πρόλογό του. Συγκινήθηκα βαθειά, γιατί αναφερόταν στην θεολογία του αειμνήστου π. Σωφρονίου, μεγάλου Γέροντος της εποχής μας, τον οποίον απήλαυσα για περίπου είκοσι χρόνια, μέσα από τα θεολογικά του βιβλία, την συλλειτουργία μαζί του στο ιερό Θυσιαστήριο, την προσωπική συνομιλία και την ανεπανάληπτη ζωντανή επικοινωνία που είχα μαζί του στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Όμως θεώρησα “ιεροσυλία” να μελετήσω το βιβλίο αυτό μέσα στις ποικίλες δραστηριότητες και αμέσως έγραψα επιστολή για να αναγγείλω την λήψη του. Μεταξύ των άλλων έγραφα:

“Μόλις το έλαβα διάβασα τον πρόλογο και συγκινήθηκα πάρα πολύ, μεταφέρθηκα στην ευλογημένη εκείνη εποχή που απολαμβάναμε την παρουσία, τον λόγο και προ παντός την θεία Λειτουργία του Γέροντα. Βέβαια, το βιβλίο το ξεχώρισα, ώστε να το διαβάσω με την πρώτη ευκαιρία, όταν βρεθώ για λίγες, έστω, ημέρες στο περιβάλλον μιας Ιεράς Μονής ή σε ένα απομονωμένο χώρο, όπως στο Οίκημα της Ιεράς Μητροπόλεως στον Όσιο Δαυίδ. Γιατί θεωρώ ιεροσυλία τα βιβλία που παρουσιάζουν την εμπειρική θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου να διαβάζωνται σε εργασιακούς χώρους, μέσα στην τύρβη των επισκοπικών ενασχολήσεων και στα διαλείμματα μεταξύ πολλών άλλων εργασιών. Θα το επιδιώξω για να επανέλθω στις ευλογημένες εκείνες εποχές και να μελετήσω σε βάθος το γραπτό σου κείμενο”.

Στην συνέχεια βρήκα τον κατάλληλο καιρό, κλείστηκα για μερικές μέρες σε ένα μοναστηριακό χώρο και μελέτησα σε βάθος το καταπληκτικό αυτό βιβλίο που αναλύει την θεολογία του αγίου και ευλογημένου Γέροντος, αειμνήστου π. Σωφρονίου. Ζούσα όλη την ημέρα με την οσμή αθανασίας που εκπορευόταν από την ανάγνωση του βιβλίου. Και στην συνέχεια καταγράφω μερικές από τις σκέψεις μου, χωρίς βέβαια να προσθέσω την προσωπική πνευματική ωφέλεια την οποία έλαβα με την ανάγνωσή του.

Θα μπορούσα να περιορίσω τις σκέψεις σε τρία σημεία που είναι τα χαρακτηριστικώτερα.

Πρώτον. Ο συγγραφεύς του βιβλίου, Αρχιμ. Ζαχαρίας, εγνώρισε μια τριακονταετία περίπου την προσωπικότητα του μεγάλου αυτού Γέροντος, σε καθημερινή βάση και γι’ αυτό τον λόγο είναι αυθεντικός ερμηνευτής του. Κατ’ αρχάς για πολλούς μήνες μαζί με τον Γέροντα Σωφρόνιο μετέφραζαν το βιβλίο ο Γέροντας Σιλουανός ο Αθωνίτης, στην πρώτη έκδοσή του από την ρωσική γλώσσα, και είχε την σπάνια ευλογία να τον ακούη να αναλύη τις διάφορες πλευρές της πνευματικής ζωής. Στην συνέχεια είχε το προνόμιο να του εμπιστευθή ο Γέροντας τα προσωπικά του σημειώματα, τα οποία αργότερα τα μετέφρασε και απετέλεσαν το βιβλίο “οψώμεθα τον Θεόν καθώς εστί”, καθώς και άλλα κείμενα. Εκτός αυτού, τον είχε Γέροντα που τον καθοδηγούσε στις στενές ατραπούς της πνευματικής ζωής, αργότερα τον είχε για πολλά χρόνια συλλειτουργό. Με άλλα λόγια, οσφράνθηκε οσμή ζωής και αθανασίας με την διαρκή επικοινωνία που είχε μαζί του. Και αν σκεφθή κανείς ότι ο Γέροντας ήταν ένα ιλαρό ηφαίστειο, τότε μπορεί να αντιληφθή την μεγάλη ευλογία να τον έχη πάντα κοντά του και να τροφοδοτήται από τον ζώντα θεολογικό του λόγο.

Συγχρόνως ο Αρχιμ. Ζαχαρίας έχει έμπνευση και μέσα σε αυτήν την ατμόσφαιρα και προοπτική ασχολήθηκε με την θεολογία του Γέροντος και αυτό φαίνεται έκδηλα τόσο κατά την διάρκεια της αναγνώσεως του βιβλίου, όσο και κατά την διάρκεια της συνομιλίας που μπορεί να έχει κανείς με τον π. Ζαχαρία. Όμως εκείνο που παρατηρεί κανείς είναι ότι αναλύει διεξοδικά και εκφραστικά την θεολογία του π. Σωφρονίου, χωρίς όμως να αναφέρεται σε θαύματα που επιτέλεσε ο Γέροντας όσο ζούσε, αλλά και μετά την κοίμησή του, ακριβώς γιατί ως εκφραστής του αειμνήστου μεγάλου Γέροντος πιστεύει ότι το μεγαλύτερο θαύμα είναι η ύπαρξη μιας αναγεννημένης υποστάσεως, ενός αναγεννημένου ανθρώπου, από τον οποίον εξέρχεται ακατάπαυστος θεολογικός λόγος που θεραπεύει την άρρωστη ύπαρξη του ανθρώπου. Διότι το πρόβλημα του ανθρώπου είναι στην βάση του θεολογικό, αφού απομακρύνθηκε από τον Χριστό, ο Οποίος είναι η αληθινή ζωή και ο πραγματικός θεολόγος, κατά την έκφραση του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.

Δεύτερον. Το βιβλίο αυτό που σχολιάζουμε είναι ένα “ευαγγέλιο” για κάθε Ορθόδοξο Χριστιανό, αλλά κυρίως για κάθε μοναχό. Δείχνει σε τί συνίσταται η πνευματική Χριστιανική ζωή και ποιός είναι ο αληθινός μοναχός. Και αυτό είναι απαραίτητο στην εποχή μας, γιατί έχουμε κάνει τρομερές συγχύσεις στην ζωή μας, αφού συγχέουμε τον ευαγγελικό λόγο με τον ανθρωποκεντρικό λόγο, την εκκλησιολογία με την κοινωνιολογία, την χριστιανική ζωή με τα κακέκτυπα αυτής της μεγάλης ζωής που έφερε στον κόσμο ο Χριστός. Η αποκαλυπτική αλήθεια, όπως την έζησαν όλοι οι άγιοι και την βίωσε ο Γέροντας Σωφρόνιος, είναι “πύρ καταναλίσκον”, είναι μάχαιρα δίστομος, είναι το νέο κρασί που δεν μπορεί να παραμείνη σε παλαιά ασκιά, είναι μια ορμή νέας ζωής που δεν συνδέεται καθόλου με τις συμβατικότητες του κόσμου αυτού. Δυστυχώς, ο λαός αυτήν την νέα ζωή την έχει κυριολεκτικά εκκοσμικεύσει, ώστε να συνδέεται και να ταυτίζεται με άλλες θρησκευτικές δοξασίες.

Θεωρώ ότι είναι αναγκαίο όλοι οι Χριστιανοί, που αναζητούν την σωτηρία τους, κυρίως όμως οι μοναχοί, να μελετήσουν με προσοχή το βιβλίο αυτό του π. Ζαχαρία, “αναφορά στην θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου”, για να επανεύρουν τον σκοπό της ζωής τους, για να επαναπροσδιορίσουν την μοναχική τους κλήση και πολιτεία, και το κυριότερο για να μπορέσουν στην συνέχεια να αντιληφθούν την δυνατή θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου. Το λέγω αυτό γιατί μερικοί Χριστιανοί, ακόμη και μοναχοί και θεολόγοι, δεν μπορούν να κατανοήσουν την διδασκαλία του Γέροντος Σωφρονίου όπως την παρουσίασε ο ίδιος σε μερικά εκδοθέντα βιβλία του. Ίσως αυτό συμβαίνει γιατί ο λόγος του Γέροντος Σωφρονίου είναι πολύ συμπεπυκνωμένος και κατ’ αυτόν τον τρόπο δύσπεπτος για τους συγχρόνους εκκοσμικευμένους ανθρώπους, που έχουν μαγευθή από λόγους που κνήθουν την ακοή. Ο Αρχιμ. Ζαχαρίας όμως με απλότητα και αφομοιωτικότητα παρουσιάζει την θεολογία του Γέροντος, αναλύοντας δημιουργικά την θεολογική σκέψη του, χωρίς να την προδώση, και βοηθώντας τον αναγνώστη στην συνέχεια να διαβάση προσωπικά και τα κείμενα του αειμνήστου Γέροντα. Έχω την γνώμη ότι όπως λειτούργησαν οι αναλύσεις του Γέροντος Σωφρονίου για να γίνη αντιληπτός από τους θεολόγους ο απλούς λόγος του αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου, έτσι και ο μεστός λόγος του Αρχιμ. Ζαχαρία βοηθά να γίνη κάπως κατανοητός, κατά το μέτρο της πίστεως, ο συμπεπυκνωμένος λόγος του αειμνήστου Γέροντος.

Τρίτον. Διαβάζοντας το βιβλίο του π. Ζαχαρία, για μια ακόμη φορά έμεινα εκστατικός μπροστά στην ζωντανή εμπειρική θεολογία, αλλά και τον δυνατό θεολογικό λόγο του αειμνήστου Γέροντος Σωφρονίου. Όλο το βιβλίο, χωρίς να το αναφέρει, είναι ένας ύμνος και μια σύνοψη, μια πεμπτουσία της μεγάλης θεολογίας του Γέροντος Σωφρονίου, που είναι θεολογία εμπειρική, ρωμαλέα, γνήσια, σπάνια. Πρόκειται για εμπειρία προφητική, αποστολική, πατερική, οσιακή. Ο Γέροντας Σωφρόνιος ήταν πράγματι μια εκπληκτική φυσιογνωμία, μια σπάνια προσωπικότητα, ένας μοναχός - θεολόγος που γεννιέται ένας στα εκατό χρόνια, για να μη εκφραστώ υπερβολικότερα. Ο ίδιος έζησε την πείρα των Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων, στον πιο έντονο βαθμό, αφού είχε το θάρρος και την τόλμη να ορμά προς τον Θεό με ιλιγγιώδη ταχύτητα, και να απολαμβάνη σπάνιες εμπειρίες, να διακατέχεται από μια θανατηφόρα δίψα για τον Θεό. Την θεολογία αυτή που παρουσιάζεται στα έργα του Γέροντος δεν μπορεί κανείς εύκολα να την συναντήση σε άλλα πρόσωπα, ή τουλάχιστον, για να μετριάσω τον λόγο, δεν βρέθηκαν οι περιστάσεις να περιγραφούν τέτοιες εμπειρίες που έζησαν και άλλοι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας. Και το σπουδαιότερο, κατά την γνώμη μου είναι ότι ο Γέροντας Σωφρόνιος την ήδη υπάρχουσα πείρα των άλλων Πατέρων την έζησε με έναν έντονο τρόπο, αλλά και την εξέφρασε με μια διαφορετικότητα, ώστε πολλές φορές στα θέματα που αναλύει ο ίδιος και παρουσιάζονται και από άλλους αγίους Πατέρες, να συναντά κανείς πρωτοτυπίες, που εντάσσονται όμως μέσα στην ορθόδοξη ανθρωπολογία, εκκλησιολογία, Χριστολογία.

Δεν είναι εύκολο να εκθέση κανείς τα κεντρικά σημεία της διδασκαλίας του Γέροντος Σωφρονίου, όπως αναλύονται στο βιβλίο του π. Ζαχαρία και δεν είναι δυνατόν στο μικρό αυτό σημείωμα να παρουσιασθή όλη η σπουδαιότητα και της διδασκαλίας του Γέροντος, αλλά και της ανάλυσης που κάνει ο π. Ζαχαρίας.

Ο Γέροντας Σωφρόνιος έζησε εμπειρικά την αξία του προσώπου - υποστάσεως, στον Θεό και την λεγομένη υποστατική αρχή στον άνθρωπο, γιατί ύστερα από προσωπική πείρα έφθασε στην βίωση της υποστάσεως. Με αυτήν την έννοια γνώριζε από την πείρα τις σατανικές ενέργειες, την καταστροφική ενέργεια της φαντασίας και την όλη ζωή του προσώπου - υποστάσεως. Στα κείμενά του βλέπει κανείς την μεγάλη αξία της κενώσεως του Λόγου, αλλά και το ότι ο γνήσιος Χριστιανισμός συνδέεται με την βίωση αυτής της κενώσεως, της καταβάσεως στον άδη, που είναι στην πραγματικότητα η οδός του Κυρίου. Όταν κανείς ακολουθήση τον Χριστό στην οδό αυτής της κενώσεως και του άδη, τότε γι’ αυτόν ο Ίδιος ο Χριστός γίνεται οδός. Στον Γέροντα Σωφρόνιο βλέπει κανείς την θεολογία της μνήμης του θανάτου, ως χαρίσματος, το αυτομίσος, το χάρισμα των δακρύων και της μετανοίας, σε όλη την θεολογική τους διάσταση, την έλευση και την άρση της Χάριτος, που αποδίδεται με τον όρο θεοεγκατάλειψη, την μετάβαση του ανθρώπου από το ψυχολογικό στο οντολογικό επίπεδο, την διαφορά μεταξύ της ανθρωπίνης και της θείας ταπείνωσης, την θέα του ακτίστου Φωτός που παρουσιάζεται με νέες ερμηνευτικές αναλύσεις, την νοερά ησυχία και την προσευχή του Ιησού, τον μοναχισμό ως χάρισμα του Παναγίου Πνεύματος και την μεγάλη σπουδαιότητα και την αξία της Γεθσημάνειας προσευχής, όχι μόνον του Χριστού, αλλά και των Χριστιανών.

Όλο το βιβλίο του π. Ζαχαρία είναι ένας ύμνος στην ζωντανή, ρωμαλέα, δυνατή, αρρενωπή, αποστολική και πατερική θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου. Μέσα από το κείμενο αυτό εξέρχεται κατά τρόπον απλό, απέριττο, καθαρό η μορφή ενός μεγάλου Γέροντος της εποχής μας, που είναι εφάμιλλος των μεγάλων Προφητικών, Αποστολικών και Πατερικών μορφών. Διαβάζοντάς το κανείς χαίρεται, δοξάζει τον Θεό, κατανύσσεται, προσεύχεται, μετανοεί, ελεεινολογεί τον εαυτό του, πενθεί, αισιοδοξεί, ευγνωμονεί.

Μπορώ να προσθέσω ότι το βιβλίο του π. Ζαχαρίου μπορεί να λειτουργήση και ως εισαγωγή για την μελέτη του όλου έργου του Γέροντος Σωφρονίου και αποδεικνύεται περίτρανα ότι ο αείμνηστος π. Σωφρόνιος είναι άγιος. Πώς μπορεί να μην είναι άγιος όταν στο οστράκινο σκεύος του έζησε, στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, την θεωρία του ακτίστου Φωτός, και στην συνέχεια ακολούθησε την οδό του Κυρίου, ήτοι την κατάβαση στον άδη, για να βιώση και τις φλόγες του άδου στην σάρκα του, την μεγάλη κένωσή του, και στην συνέχεια τον ακολούθησε στο Θαβώρ, στον κήπο της Γεθσημανής, αφού απέκτησε αυτήν την κενωτική προσευχή υπέρ όλου του κόσμου, σε ακραίες διαστάσεις, και βέβαια ανέβηκε και βίωσε το μυστήριο του Σταυρού και την δόξα της Αναστάσεως. Μεταξύ αυτών των θεολογικών υπαρξιακών εναλλαγών έζησε το αυτομίσος στον τέλειο βαθμό, την κατά Θεόν απόγνωση, την θεοεγκατάλειψη ως χάρισμα, την μνήμη του θανάτου ως χαρισματική κατάσταση, που την αισθανόταν “καυτή ως άμορφη μάζα πεπυρακτωμένου μετάλλου” στην ύπαρξή του, την βίωση της αβύσσου της αμαρτίας και της αβύσσου του θείου ελέους, την θανατηφόρα δίψα για τον Θεό και την ακατάληπτη ορμή προς το θείο Είναι.

Δεν θα διστάσω και πάλι να το γράψω ότι ο Γέροντας Σωφρόνιος είναι ΑΓΙΟΣ, με σπάνια πείρα και σπάνια καταγραφή αυτής της πείρας. Για παράδειγμα, τα όσα λέγει για το άκτιστο φως σε μερικά σημεία είναι καινούρια, ίσως γιατί ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς έγραφε με άλλη προοπτική, με την προοπτική να αντιμετωπίση τις αιρετικές απόψεις του Βαρλαάμ.

Ο Γέροντας Σωφρόνιος είχε το θάρρος και την τόλμη να πη λίγο πριν φύγη από τον κόσμο αυτό: “Όλα τα έχω πει στον Θεό. Τελείωσα, ό,τι είχα να κάνω. Τώρα πρέπει να φύγω”. Σε τέτοιο βαθμό μετανοίας έφθασε, αλλά και σε τέτοιο βαθμό θεώσεως! Και στην συνέχεια είχε την έμπνευση και το εκκλησιαστικό φρόνημα να γράψη επιστολή στον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριο Βαρθολομαίο με την οποία ζητούσε την ευλογία του για να απέλθη “πρός το ποθούμενο Φώς της του Χριστού Αναστάσεως”, πράγμα το οποίο δείχνει ότι τα μεγάλα πνευματικά χαρίσματα σέβονται σε απόλυτο βαθμό τον θεσμό της Εκκλησίας.

Πολύ ταπεινά και έχοντας επίγνωση των όσων γράφω, θα ήθελα να προτείνω σε όλους τους αναγνώστας, ιδίως τους μοναχούς, να μελετήσουν το βιβλίο του π. Ζαχαρία “αναφορά στην θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου” με πολλή προσοχή και βαθειά ησυχία, γιατί εκεί θα συναντήσουν την εκρηκτική φυσιογνωμία του μεγάλου ησυχαστού και θεόπτου, οσίου πατρός Σωφρονίου του μεγάλου, αλλά και την θεολογία του που θεραπεύει την κάθε αρρωστημένη ύπαρξη, θα συναντήσουν την θεολογία της οδού του Χριστού και την Ορθόδοξη αποκαλυπτική παράδοση στον πιο αυθεντικό βαθμό, και θα λειτουργήση αυτή η θεολογία ως σύγκριση με άλλες παραδόσεις και ως αναγέννηση της ύπαρξής τους.

Άγιε Σωφρόνιε πρέσβευε υπέρ ημών.