Τους πειρασμούς της ακαδημαϊκής θεολογίας πέραν των «επαγγελματιών» θεολόγων θα μπορούσαμε να τους διακρίνουμε σε δύο κατηγορίες: α' στους πειρασμούς της διάνοιας, δηλαδή του λογικού και της φαντασίας και β' στους πειρασμούς της υπερηφάνειας. Θα εξετάσουμε και τις δύο.
1. Περί λογικού και της φαντασίας
Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «πειρασμό» του λογικού ή της φαντασίας, εννοούμε τα εξής:
Πρώτον: όσον αφορά τη λογική την τάση του ανθρώπου να χρησιμοποιεί το λογικό του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε, εν τέλει, να αντλεί εσφαλμένα συμπεράσματα ή να επιχειρεί να διεισδύσει σε αντικείμενα ή καταστάσεις για τις οποίες είναι ανεπαρκές.
Δεύτερον: αναφορικά με τη φαντασία την τάση να φαντάζεται κανείς συμπεράσματα ή δεδομένα, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Επιπλέον, όπως θα δούμε, οι παρεκκλίσεις αυτές είναι στενά συνδεμένες μεταξύ τους και συχνά είναι αδύνατο να διακριθούν. Σχετικά με αυτούς τους πειρασμούς ο π. Σωφρόνιος γράφει:
"Τω όντι, ο νους -λογικόν, όταν επ' αυτού και εν αυτώ συγκεντρούται η πνευματική ύπαρξις του ανθρώπου, βασιλεύει και εξουσιάζει επί της προσιδιαζούσης αυτώ αφηρημένης σφαίρας τοσούτον, ώστε δεν ευρίσκει τι υψηλότερον αυτού, και ως εκ τούτου αποδέχεται εν τέλει θείαν εν αυτώ αρχήν. Τούτο αποτελεί το έσχατον όριον της διανοητικής φαντασίας και συγχρόνως το έσχατον βάθος πτώσεως και σκότους. 275
Σε απλό επίπεδο τα σφάλματα τα οποία θα προκύψουν όταν ένας άνθρωπος βασίζεται υπερβολικά στην χρήση της λογικής του, είναι απλά λάθη ή λανθασμένες θεωρίες που θα εμποδίσουν την πορεία του προς τον Θεό: «Εν καταστάσει τοιούτων αποκλίσεων ο ανθρώπινος νους απεργάζεται μυστικάς θεωρίας, αίτινες είναι εφικταί εις αυτόν κατά την κτιστην αυτού φύσιν, απομακρύνουν όμως αυτόν εκ της αυθεντικώς υπαρχούσης αιωνιότητος»276.
Αλλά όταν αυτό συμβαίνει σε μία βαθύτερη και σημαντικότερη προοπτική, θα επέλθει πλήρης στρέβλωση της γνώσης του αληθινού Θεού. Η φαντασία αντιμετωπίζεται ακόμα σε πολύ πιο αυστηρά πλαίσια από τον π. Σωφρόνιο, όταν γράφει κατηγορηματικά ότι, «Η αυθεντική πνευματική ζωή είναι αλλότριος της φαντασίας, αλλ' εν παντί και έως τέλους συγκεκριμένη και θετική»277. Ο π. Σωφρόνιος καταθέτει μια μακροσκελή περιγραφή των ποικίλων μορφών της απάτης, που επιφέρει η χρήση της φαντασίας, όταν αναφέρεται στη διδασκαλία του Αγίου Σιλουανού σχετικά με το θέμα αυτό278. Τα λόγια του αποτελούν προειδοποίηση για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους:
"Ο κόσμος της ανθρώπινης φαντασίας είναι κόσμος των "φασμάτων" της αληθείας. Είναι δε κοινός εις τους ανθρώπους και τους πεσόντας αγγέλους, και δια τούτο η φαντασία πολλάκις γίνεται αγωγός δαιμονικής ενεργείας. Και αι δαιμονικαί εικόνες, και αι υπό του ιδίου του ανθρώπου επινοούμεναι... διαστρέφει την πνευματικήν μορφην του ανθρώπου..." 279
Ο αληθινός κίνδυνος για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους στο να υποκύψουν στη χρήση της φαντασίας έγκειται στο γεγονός ότι:
"Και αι ανθρώπιναι και αι δαιμονικαί εικόνες έχουν την εαυτών δύναμιν, συχνάκις μεγίστην, ουχί όμως διότι είναι καθ' εαυτάς δημιουργικαί κατά την πλήρη έννοιαν της λέξεως, ως η εκ του μηδενός κτίζουσα θεία δύναμις, αλλ' επειδή η ανθρωπίνη θέλησις κλίνει προς αυτάς, και μόνον λόγω της υποταγής εις αυτάς μορφοποιείται υπ' αυτών ο άνθρωπος". 280
Παρόλη την απόρριψη της φαντασίας στην θεολογία, το λογικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί με κάποιο όφελος και επιτυχία. Ο βασικός προβληματισμός όμως για τον π. Σωφρόνιο είναι κατά πόσο και εάν εύκολα μπορεί το λογικό να οδηγηθεί σε εικασίες:
"Νους ουδέποτε γευθείς της καθαρότητος, νους ουδέποτε θεασάμενος το αιώνιον Θείον Φως, όσον και αν ελεπτύνθη εν τη διανοητική αυτού εμπειρία, αφεύκτως υπόκειται εις την φαντασίαν και, αποπειρώμενος να γνωρίσει το Θείον, ζη δι' εικασιών και κατασκευάζει επινοήματα, άτινα, δυστυχώς, ουχί σπανίως εκλαμβάνει ως αληθείς αποκαλύψεις και θεοπτίας, μη αντιλαμβανόμενος το σφάλμα αυτού". 281
Υπάρχει όμως ένα ακόμη πιο σοβαρό λάθος που γίνεται όταν θεολογούμε με το λογικό μας.
Η κύρια θεολογική παραπλάνηση από τη χρήση της λογικής, κατά τον π. Σωφρόνιο, είναι ο πανθεϊσμός. Γράφει:
"Εν τη θρησκευτική ζωή ο άνθρωπος κατερχόμενος εις τας οδούς των λογικών αναζητήσεων αναποφεύκτως πίπτει εις πανθεϊστικην κοσμοθεωρίαν. Εκάστοτε, όταν ο θεολογών νους αποπειράται να γνωρίσει την περί Θεού αλήθειαν δια της δυνάμεως αυτού, είτε συνειδητώς είτε ασυνειδήτως, εμπίπτει μοιραίως εις το αυτό σφάλμα, εις το οποίον είναι βεβυθισμέναι και η επιστήμη δια της αιτιοκρατικής αυτής αρχής και η φιλοσοφία δια του ορθολογισμού αυτής, και ο πανθεϊσμός εν τη αναζητήσει και τη θεωρία της αληθείας "ΤΙ". Η αλήθεια "ΤΙΣ" δεν γνωρίζεται δια της λογικής πορείας". 282
Αυτό το θέμα το αναλύει στα γραπτά του π. Σωφρόνιου, καθώς αποτελεί ένα προσωπικό του σφάλμα που καλύπτει μια περίοδο οκτώ ετών, της εφηβικής και νεανικής του ηλικίας. Ο π. Σωφρόνιος ξεκάθαρα σημειώνει ότι η χρήση του λογικού που αναλίσκεται υπερβολικά σε θεολογικά ζητήματα και κυρίως περί της φύσης του Θεού, οδηγεί στη λατρεία μιας φανταστικής εικόνας για τον Θεό, και όχι του ίδιου του Δημιουργού. 283 Επιπλέον μία τέτοια χρήση του λογικού συγκρίνεται, από τον π. Σωφρόνιο, με την πτώση του Σατανά και την επιθυμία για αυτοθέωση. 284
Παρατηρείται ένα ακόμη κοινό πρόβλημα για το λογικό και τη φαντασία που προσδιορίζει ο π. Σωφρόνιος: τη φύση τους να εξαγάγουν συμπεράσματα ή τοποθετούνται σε τομείς που είναι πέρα από τα όριά τους. Το συνοψίζει αυτό όταν γράφει, «Νυν εδιδάχθημεν ότι δεν πρέπει να αποδίδωμεν εις τον Θεόν τα αποκυήματα της γηΐνης διανοίας ημών και της νοσηράς φαντασίας. Πάσαι αι ιδέαι ημών, πάσα αναγνώρισις ή απόρριψις ημών, ουδόλως δύνανται να αλλοιώσουν τον Θεόν εν τω ανάρχω αυτού Είναι»285.
Ο πειρασμός για το λογικό και τη φαντασία έγκειται στο να αποδίδει ψευδή στοιχεία για τον Θεό και των περί του Θεού. Αυτό το λάθος είναι ιδιαίτερα συχνό. Διαβάζουμε: «Η πίστη είναι δύσκολη για κάθε άνθρωπο που συνήθισε να ζει με τη λογική του... Ο ανθρώπινος νους, όντας άκρως περιορισμένος, δεν είναι ικανός μόνος του να διεισδύσει στα μυστήρια του Θεού»286. Ένα σφάλμα το οποίο συνδέεται στενά με αυτό είναι η συμπλήρωση των διανοητικών κενών και η προσπάθεια συστηματοποίησής τους από τους ακαδημαϊκούς θεολόγους.
Η χρησιμοποίηση του λογικού και της φαντασίας στην αναπλήρωση των κενών στα διανοητικά συστήματα ή ιδέες μπορεί να οδηγήσει σε κάποιον αποπροσανατολιστικό πειρασμό, ο οποίος απαιτεί μεγάλη προσοχή για να αποφευχθεί. Σχετικά με αυτό ο π. Σωφρόνιος γράφει:
"Ο ορθολογιστής θεολόγος οικοδομεί το σύστημα αυτού, καθώς ο αρχιτέκτων οικοδομεί ανάκτορόν τι ή ναόν, χρησιμοποιών εμπειρικάς και μεταφυσικάς εννοίας ως υλικά οικοδομής και φροντίζων ουχί τοσούτον περί της συμφωνίας της ιδεώδους οικοδομής αυτού προς την αντικειμενικήν αλήθειαν του είναι, όσον περί του μεγαλείου και της αρμονικής ακεραιότητος του συστήματος αυτού από λογικής απόψεως". 287
Ένα τέτοιο μοντέλο κατασκευής ενός συστήματος σκέψης οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και στην επιθυμία να οριοθετήσει το Θείο Μυστήριο εντός των πλαισίων της ανθρώπινης σκέψης. Είναι σημαντικό ότι οι ακαδημαϊκοί θεολόγοι πρέπει να διατηρούν τη νηφαλιότητα και την ταπεινοφροσύνη τους για να εξαλείψουν αυτόν τον πειρασμό, όσο μπορούν, από τα έργα τους, ιδίως σε ένα περιβάλλον όπου η επαγγελματική εξέλιξη εξαρτάται συχνά από τη δημοσίευση νέων ακαδημαϊκών πονημάτων. Με τέτοια πίεση στην συγγραφή άρθρων και βιβλίων, ειδικά πρωτότυπων, εάν στηριχθεί αποκλειστικά στο λογικό και τη φαντασία, μπορεί να καταστεί επικίνδυνη, κυρίως όταν οι ακαδημαϊκοί θεολόγοι δεν έχουν φτάσει ακόμη στο επίπεδο να εκφράζονται από την εμπειρία της δικής τους χαρισματικής γνώσης. Ο π. Σωφρόνιος το επιβεβαιώνει αυτό όταν γράφει:
"Κάθε άνθρωπος που στρέφεται προς τον Θεό λαμβάνει από Αυτόν οπωσδήποτε μία απάντηση. Εντούτοις, αν η εμπειρία της Θείας κοινωνίας δεν είναι αρκετή, ο άνθρωπος αισθάνεται τον πειρασμό να αναπληρώσει το κενό αυτό με τις δικές του δυνάμεις. Τότε ολισθαίνει αναπόφευκτα σε παρεκκλίσεις και καταλήγει σε μείωση ή παραμόρφωση της Αλήθειας, αναμειγνύοντας το ψεύδος με την αλήθεια". 288
Τελικά, οι κίνδυνοι από την εξαπάτηση του λογικού και της φαντασίας του ανθρώπου, καθιστούν σαφές το γιατί η ακαδημαϊκή θεολογία πρέπει να δώσει τη δέουσα προσοχή για την αποφυγή τέτοιων σοβαρών λαθών.
Σημειώσεις:
275. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 215(166).
276. Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί, σελ. 269(174).
277. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 142(113).
278. Βλέπε Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 205ff (159ff).
279. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 204(158). Επίσης βλέπε Αγώνας Θεογνωσίας, σελ. 117: «Έπειτα η φαντασία σας δημιουργεί εικόνες και σκέψεις και αισθήματα, που μοιάζουν υψηλά, αλλά που δυστυχώς δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια».
280. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 204(158).
281. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 183(142). Παράβαλλε Νικολάου Γ. Κόϊου, Θεολογία και εμπειρία κατά τον Γέροντα Σωφρόνιο, σελ. 88: «Χρειάζεται, κατά τον Γέροντα, μεγάλη πείρα και πνευματική καλλιέργεια, καθώς και θεία βοήθεια για να ξεφύγει ο άνθρωπος από τον καταναγκασμό, στον οποίον τον υποβάλλουν τα επιχειρήματα του λογικού στην πορεία γνώσης του Θείου. Στα ζητήματα πνευματικής φύσεως η εφαρμογή των κατηγοριών της λογικής σκέψης οδηγεί πάντα σε αδιέξοδα».
282. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 141(112). Παράβαλλε Αρχιμ. Ζαχαρία (Ζάχαρου), Αναφορά στη θεολογία τον Γέροντος Σωφρονίου, σελ. 228-29(169-70).
283. Βλέπε Άσκηση και θεωρία σελ. 118-119: «Μολονότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε "κατ' εικόνα Θεού", ανατρέπει την ιεραρχία της υπάρξεως, αφότου αρχίζει να μεταφέρει στον Θεό τα δεδομένα γνώσεως τα οποία έχει για τον εαυτού του, "δημιουργώντας" έτσι έναν Θεό σύμφωνα με τη δική του εικόνα και ομοίωση». Βλέπε επίσης όπου πριν, σελ. 110, Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί, σελ. 336(213) & 341(216), Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 141-42(112) & 208-9(161-62), Το μυστήριο της Χριστιανικής ζωής, σελ. 362. Παράβαλλε Αρχιμ. Αρσενίου (Adnan) Dahdal, Η θεολογική γνωσιολογία στον π. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, σελ. 17 & 25, Νικολάου Γ. Κόϊου, Θεολογία και εμπειρία κατά τον Γέροντα Σωφρόνιο, σελ. 98.
284. Βλέπε Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 204-5(158) & 210(162).
285. Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί, σελ. 245(156). Ακόμη μια μεστή περιγραφή είναι η εξής: «Όταν όμως δεν τίθενται όρια στον νου μας για σκέψη περί του Θεού, τότε προβάλλουν οι ανθρώπινες φαντασίες, που μπορούν να προσλάβουν τους πιο διάφορους προσανατολισμούς σε σχέση με τον κόσμο της σκέψεως στον οποίο κινείται ο ένας ή ο άλλος. Ο "διαλογισμός" του είδους αυτού μπορεί να αντιστοιχεί στην ανάπτυξη εκείνου που ακόμη δεν γνώρισε την καθαρότητα του νου», Το μυστήριο της Χριστιανικής ζωής, σελ. 336. Παράβαλλε Αρχιμ. Ζαχαρία (Ζάχαρου), Αναφορά στη θεολογία τον Γέροντος Σωφρονίου, σελ. 237-38(175-76).
286. Αγώνας Θεογνωσίας, σελ. 109. Παράβαλλε Γεωργίου Μαντζαρίδη, "Η μετοχή στην ενέργεια του Θεού ως όρος πραγματώσεως της υποστατικής αρχής στον άνθρωπο", σελ. 250: «Ο μεγάλος κίνδυνος που υφίσταται για όσους επιχειρούν να συλλάβουν διανοητικά το μυστήριο του Θεού και της θείας ζωής ή και να συμπληρώσουν με την φαντασία τους όσα ξεπερνούν την ανθρώπινη λογική είναι η πλήρης αλλοτρίωση από το μυστήριο αυτό».
287. Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 208(160-1). Στην σελ. 200(155), του ίδιου έργου σημειώνει: «Ο αθλητής της νοεράς ησυχίας και της καθαράς προσευχής παλαίει εντός αυτού αποφασιστικώς κατά του τοιούτου είδους "δημιουργίας", ήτις δύναται να είναι διαδικασία αντίστροφος της τάξεως του αυθεντικού είναι, τουτέστι να δημιουργεί ο άνθρωπος τον Θεόν κατά την ιδίαν αυτού εικόνα και ομοίωσιν». Παράβαλλε Νικολάου Γ. Κόϊου, Θεολογία και εμπειρία κατά τον Γέροντα Σωφρόνιο, σελ. 87.
288. Αγώνας Θεογνωσίας, σελ. 125. Άλλη μια εξαιρετική περιγραφή συναντάται στο Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σελ. 253-54(191): «Ο ορθολογιστής, ίνα ικανοποιήση τα διανοητικά αυτού ενδιαφέροντα, οικοδομεί τα πλέον πολύπλοκα θεολογικο-φιλοσοφικά συστήματα. Εκτελεί κολοσσιαίαν τινά εργασίαν, αποσκοπών, εάν ουχί να αποδείξει, τουλάχιστον να αναπτύξει διαλεκτικώς την κατάστασιν των πραγμάτων, ως παρουσιάζεται εις αυτόν. Συχνάκις αφιεροί προς τούτο πάσας τας δυνάμεις αυτού, πάντα τα χαρίσματα αυτού, πάσαν την ζωήν αυτού. Κατά παράδοξον όμως τρόπον διαφεύγει του οπτικού αυτού πεδίου το ανυπόστατον τοιαύτης αναζητήσεως».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου