1. Η ΘΕΙΑ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ

Η ενσάρκωση του Λόγου «δια την ημών σωτηρίαν».

Γνώμη για τον π. Σέργιο Μπουλγκάκωφ.

Ο Παύλος Ευδοκίμωφ. Η αποτελμάτωση της θεολογίας.

The Old Rectory, Χριστούγεννα 1970

[…] Σχετικά με τη θεολογική «άποψη» (θεολογούμενο) ότι «η ενσάρκωση του Λόγου θα πραγματοποιείτο ούτως ή άλλως, ανεξάρτητα από την πτώση του Αδάμ», και συνεπώς και αυτή η πράξη της δημιουργίας του κόσμου τελεολογικώς υπήρξε προετοιμασία αυτής της ενσαρκώσεως, μπορώ να πω ότι εγώ προσωπικά δεν την συμμερίζομαι απόλυτα. Η άποψη αυτή διαδόθηκε προοδευτικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες μεταξύ των Ρώσων θεολόγων. Μου φαίνεται αδύνατο να διευκρινίσω επακριβώς σε ποιόν ανήκει «η θεολογική αυτή επινόηση». Θέλω να πω ότι δεν γνωρίζω ποιος πρώτος την εξέφρασε στις συνομιλίες του κατά τις συναντήσεις που γίνονταν συχνά στην Ρωσία1 στους κύκλους της ρωσικής διανοήσεως. Με πεποίθηση όμως άρχισε να γράφει γι’ αυτό ο π. Σέργιος Μπουλγκάκωφ2. Για να στηρίξει την άποψη αυτήν, επικαλέστηκε πρωτίστως τα λόγια του Συμβόλου της Πίστεως, «δι’ ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν» … Η πρώτη θέση «δι’ ημάς τους ανθρώπους» αποτελούσε γι’ αυτόν [//349] ένδειξη ότι η πράξη της ενσαρκώσεως θα ελάμβανε χώραν ούτως  ή άλλως3. Δεύτερο επιχείρημα γι’ αυτόν αποτέλεσε μια έκφραση του οσίου Μαξίμου του Ομολογητού, που τώρα αδυνατώ να υποδείξω σε ποιο από τα έργα του βρίσκεται, Στις αρχές της δεκαετίας του ‘30, στη Βιβλιοθήκη της Μονής του αγίου Παντελεήμονος, στάθηκα με προσοχή σε αυτό το κείμενο και πείστηκα ότι μια τέτοια ερμηνεία της σκέψεως του αγίου Μαξίμου, που βλέπουμε στον Μπουλγκάκωφ, είναι ακραία. Και αυτό, από όσα γνωρίζω, είναι το μόνο που μπορούμε να αναφέρουμε από τη «διδαχή των αγίων Πατέρων» … Ο μακαρίτης Παύλος Ευδοκίμωφ υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του π. Σεργίου Μπουλγκάκωφ. Τον θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο από τους σύγχρονους θεολόγους. Δέχθηκε επίσης τη «σοφιολογία» του π. Σεργίου … Και ο ίδιος πλούσια προικισμένος με ποιητικό χάρισμα (με θετική και εν μέρει αρνητική έννοια) προχώρησε σε όχι λίγες θεολογικές επινοήσεις. Συμφωνώ ότι για πολλούς ευρωπαίους ο Ευδοκίμωφ και ο Ολιβιέ Κλεμάν αποτελούν τους πιο λαμπρούς εκφραστές της Ορθοδοξίας.

Στο βιβλίο μου ο Γέρων Σιλουανός και εγώ επίσης θίγω αυτό το θέμα, εφόσον  βρισκόταν  μπροστά  μου  το  εγχείρημα  να  υποδείξω  τον  αδιάρρηκτο

1 Σημείωση στο περιθώριο: «Στη Μόσχα κυρίως, αλλά και στην Πετρούπολη».

2  Βλ.  Πρωθιερέως π.  Σεργίου Μπουλγκάκωφ,  Ο Αμνός του  Θεού  (στα  ρωσικά).  Παρίσι

1933, σσ. 191‐205.

3 Βλ. ό.π., σ. 193.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ     ‐ 209 ‐

σύνδεσμο της δογματικής μας θεωρίας με την πνευματική ή ασκητική πράξη. Εκεί γράφω ότι:

«… Ο σκοπός του κτιστού κόσμου δεν βρίσκεται στην ίδια την ύπαρξή του και για χάρη της, ή στη μορφή και στον τρόπο της υπάρξεώς του, αλλά στη  γνώση του Κτίστου και τη θέωση του κτίσματος … Αιτία της δημιουργίας του κόσμου είναι η υπερεκχειλίζουσα αγαθότητα του Θεού και καθόλου η αναγκαιότητα της ενσαρκώσεως του [//350] Θεού Λόγου. Με άλλα λόγια, η σάρκωση του Θεού Λόγου δεν ήταν απαραίτητη για τον Ίδιο τον Λόγο, και η δημιουργία του κόσμου δεν ήταν απλώς προκαταρκτική πράξη για τη σάρκωση του Θεού.

… Η συγκατάβαση του Λόγου δεν είναι ένδειξη για την ενδογενή αξία του κόσμου. Το τέλος ή η έννοια της Θείας συγκαταβάσεως αποκαλύπτεται στο ίδιο το όνομα που πήρε ο Θεός Λόγος με την ταπεινή σάρκωσή Του: Ιησούς‐Σωτήρ·

«και καλέσεις το όνομα Αυτού Ιησούν· Αυτός γαρ σώσει τον λαόν Αυτού»4.

… Και η μορφή του δοθέντος εμπειρικού όντος δεν είναι υλοποίηση του θείου ιδεατού κόσμου, δηλαδή τέτοια που χωρίς αυτήν θα παρουσιαζόταν το Θείο Όν ως ελλιπές, ατελές.

… Η ενσάρκωση του Θεού Λόγου δεν μπορεί να είναι το τελικό στάδιο μιας Θεογονικής πορείας, δηλαδή τελείωση μιας εξέλιξης στην Ίδια την Θεότητα, και συνεπώς αναγκαία για τον Ίδιο τον Θεό προς ολοκλήρωση του Είναι Του …»5.

Υποθέτω πως η νέα εκείνη θεολογική τάση που παρατήρησες στα έργα  του Παύλου Ευδοκίμωφ κινείται παράλληλα με την «εκκοσμίκευση», αποτελμάτωση, που παρατηρείται παντού. Αυτή η τάση δικαιώνει αναμφίβολα τη θεολογική διαδικασία που συνδέεται με την απώλεια της ορθής θεωρήσεως της «θεολογίας», η οποία κατουσίαν ασχολείται κυρίως με τη διδασκαλία για τον Θεό, για μας τους χριστιανούς, για την Αγία Τριάδα. Είναι βέβαια δυνατό, ως ένα ορισμένο βαθμό να προσεγγίσουμε [//351] κάθε φαινόμενο από «θεολογική άποψη», αλλά η σύγχρονη τάση υπερβαίνει κάθε λογικό όριο· έτσι έχουμε: θεολογία του κάλλους, θεολογία του φύλου, της επαναστάσεως και τα όμοια … Από εδώ προέρχεται και η τάση να αποδοθεί στον κτιστό κόσμο απόλυτη αξία· σε πολλούς, ιδιαίτερα στους «διανοούμενους», υπάρχει πλήρες διαζύγιο με το πρόβλημα του «επέκεινα κόσμου», με το πρόβλημα της νίκης επί του θανάτου, με την ανάσταση.

Δεν αξίζει να σε απασχολώ με την έκθεση των απόψεών μου, τις οποίες γνωρίζεις από το βιβλίο, Ο Γέρων Σιλουανός ο Αθωνίτης …

Με αγάπη,

Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος

4 Ματθ. 1,21.

5 Αρχιμ. Σωφρονίου, Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σσ. 194‐195.