ΟΨΩΜΕΘΑ ΤΟΝ ΘΕΟΝ

 

 

 

Επιστολή 8

ΝΟΕΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑ

Η αλληλογραφία ευνοεί την αποφυγή της επιπόλαιας εξοικείωσις. Η συμβουλή του Γέροντα Σιλουανού – καλύτερα να προσευχόμαστε καθαρά. Η νοερά εργασία. Η συμβουλή του Γέροντα Σιλουανού για το πώς να μιλάμε στους γονείς.

Άθως, 23 Οκτωβρίου/5 Νοεμβρίου 1932

Χριστός εν τω μέσω ημών! Πολύτιμε, πάτερ Δαβίδ,

αγαπημένε εν Χριστώ αδελφέ μου, ευλογείτε!

Μολονότι κατά την αλληλογραφία μας τα γράμματα του ενός προλαβαίνουν κάποτε τα γράμματα του άλλου, και ενίοτε μιλάμε για κάτι με καθυστέρηση, ωστόσο, κατά την αγαθή πρόνοια του Θεού για μας, σημειώνεται κάποια λογική ακολουθία, που αν και δεν την επιδοκιμάζουμε  πλήρως, μπορούμε όμως να την θεωρήσουμε αποδεκτή. Παρόλο που μας χωρίζουν οι αποστάσεις, το θετικό είναι ότι εξ αιτίας των δύσκολων συνθηκών αλληλογραφίας που επικρατούν συνεχίζουμε άθελά μας, αναγκαστικά με κάποια σχετική βραδύτητα.

Αν ζούσαμε μαζί στον ίδιο τόπο, θα μας έκαιγε η επιθυμία να τα συζητήσουμε όλα μέχρι τέλους. Θα είχαμε, δηλαδή, τη δυνατότητα να μη χωρίζουμε, αν δεν διευκρινίζαμε όλα όσα μπορούσαμε. Κάτι τέτοιο όμως δεν θα ήταν ωφέλιμο, γιατί στην πνευματική ζωή δεν είναι τόσο σημαντική η επιφανειακή διανοητική εξοικείωση με οποιοδήποτε πράγμα, όσο η εδραίωση σε αυτή με τη σταδιακή, παράλληλη πείρα της ζωής. Ίσως να παρεξηγήσατε πολλά [//134] από τα γραφόμενα του π. Σιλουανού και τα δικά μου. Διαβλέπω όμως ότι πιθανότατα στο μέλλον όλα θα τα ξεκαθαρίσετε και θα τα κατανοήσετε όπως πρέπει.

Το τελευταίο γράμμα σας1 με χαροποίησε ιδιαίτερα για πάρα πολλά. Κυρίως διότι αναφέρετε ότι «έχετε σκοπό να ακολουθήσετε την ορθόδοξη πίστη με τη βοήθεια του Θεού παραβλέποντας κάθε δοκιμασία, ακόμη και το θάνατο». Αυτό μας επιτρέπει να κρατηθούμε πιο ήσυχα σε μια αναγκαία σταδιακή πορεία προς τα εμπρός, κινούμενοι σε μια περιοχή, που σας είναι ακόμη άγνωστη, όπως μπορεί να διακρίνει κανείς και πάλι από το τελευταίο σας γράμμα.

Επαναλαμβάνετε, ωστόσο, ότι για σας «το όλο θέμα δεν είναι σαφές, και ότι η πνευματική σας θεραπεία (και εγώ θα έλεγα η αρχή της εξυγιάνσεως) δεν σημαίνει πολλά πράγματα προς το παρόν, … και ότι πιστεύετε πως ο  Θεός τελικά θα σας φωτίσει, “οίς επίσταται κρίμασι”». Βεβαίως, αγαπητέ πάτερ Δαβίδ, και εγώ επαναλαμβάνω με βαθεία πίστη ότι «αυτό θα γίνει», αλλά δεν μπορώ να πω με ποιόν τρόπο.

«Αυτό που μου συμβαίνει τώρα, θα μπορούσε επίσης να μου συμβεί και στον  χώρο  του  Καθολικισμού»  (σημειώνετε  στο  γράμμα  σας).  Δεν  θέλω  να

1 Το γράμμα αυτό δεν διασώθηκε.

απορρίψω κάτι τέτοιο, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι στο μέλλον θα βεβαιωθείτε  ότι μπήκατε στον αληθινό και τέλειο δρόμο. Πόσον όμως από αυτόν θα καταφέρετε να διανύσετε, εναπόκειτε στα χέρια του Θεού. Εξαρτάται επίσης από την πίστη μας και το μέτρο του ταπεινού μας αγώνα.

Μου προτείνετε πολύ ευγενικά, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση της ψυχικής σας πάλης, να γνωρίσω από κοντά μερικούς από τους βίους των αγίων που πρόσφατα ανακήρυξε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

[//135] Γενικά ίσως να μην αρνιόμουν κάτι τέτοιο, αλλά προς το παρόν αυτό μου είναι αδύνατο, καθώς η υγεία μου είναι συχνά ασθενική. Τώρα μάλιστα αρρώστησα ακόμη περισσότερο και δεν βρίσκω πλέον δυνάμεις για τίποτα, πέρα από την τέλεση της Λειτουργίας και την εκπλήρωση της υπακοής μου. Τον υπόλοιπο καιρό τον περνώ στο κρεβάτι λόγω εξάντλησης. Ελπίζω όμως ότι με το έλεος του Θεού πάλι θα αναρρώσω.

Τώρα ας επανέλθουμε σε αυτό που σας είναι αναγκαίο. Ο Γέρων Σιλουανός άκουσε το γράμμα σας με μεγάλη χαρά και προσοχή. Η ανάγνωση  (με επεξηγήσεις) κράτησε δύο ώρες. Προσευχήθηκε για σας. Το βράδυ μου παρήγγειλε με επιτακτικό τρόπο, που δεν επιδεχόταν αντίρρηση, να σας γράψω ότι προς το παρόν είναι τελείως ανώφελο να απασχολείται ο νους σας με σκέψεις γύρω από τις διαφορές και τις ομοιότητες ανάμεσα στην Ορθόδοξη και την Καθολική Εκκλησία, αλλά παραμερίζοντας κάθε σκέψη γι’ αυτά να έχετε το νου σας καθαρό εν τω Θεώ.

Εγώ ο ίδιος δεν θα τολμούσα να σας μιλήσω γι’ αυτό. Αφού όμως έδωσε εντολή ο Γέρων Σιλουανός, θεώρησα υποχρέωσή μου να το κάνω.

Όταν διαβάσαμε με προσοχή όλα όσα γράφετε για την προσευχή, παρατηρήσαμε ότι δεν γνωρίζετε ακόμη τί είναι η νοερά προσευχή.

Αυτό με εξέπληξε κάπως, γιατί από τα βιβλία που έχετε (Κλίμαξ, Ησύχιος Ιεροσολύμων, Νείλος και Φιλόθεος οι Σιναΐτες) θα μπορούσατε ήδη πολλά να κατανοήσετε. Αλλά είτε δεν τα διαβάσατε προσεκτικά είτε δεν τα καταλάβατε (και το ένα και το άλλο είναι δυνατά).

Η νοερά εργασία αποτελεί τον πυρήνα της πραγματικής μοναχικής ζωής. Προς μεγάλη μας θλίψη βρίσκεται τώρα σε άκρα κατάπτωση. Δεν υπάρχει υψηλότερη και τελειότερη πνευματική εργασία, και συνεπώς δεν υπάρχει [//136] ούτε και δυσχερέστερος αγώνας από αυτήν. Ακόμη και για τους δυνατούς είναι σταυρός βαρύς αλλά και μακάριος. Η πνευματική προσευχή, κατά το λόγο του οσίου Νείλου του Σιναΐτου (κεφ. 49), αποτελεί τον λόγο, για τον οποίο διεξάγεται όλη η πάλη ανάμεσα σε μας και τους δαίμονες2. Την αποκαλεί επίσης «φοβεράν και υπερφυή» (κεφ. 146), προσευχή εν Πνεύματι και αληθεία, και αναφέρει ότι στον εμπαθή και ακάθαρτο νου δεν προσκομίζει κανένα όφελος η εντατική επίδοση  σε  αυτήν3.  Ωστόσο,  όπως  σας  έγραψα  νωρίτερα  (στο  προηγούμενο

2 Βλ. Οσίου Νείλου του Σιναΐτου, 153 κεφάλαια Περί Προσευχής, PG 79,1177Β.

3 Βλ. Οσίου Νείλου του Σιναΐτου, 153 κεφάλαια Περί Προσευχής, PG 79,1197Δ.

γράμμα), η ιδιαιτερότητα της θέσεώς σας μας αναγκάζει, ακολουθώντας μια ασυνήθιστη και αταίριαστη τάξη, να προτρέξουμε λίγο προς τα  εμπρός. Σύμφωνα με τη συμβουλή του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτου, το καλύτερο από όλα είναι να ακολουθήσουμε τη μέση οδό, δηλαδή να γίνονται όλα με μέτρο, σταδιακά και στον κατάλληλο καιρό4.

Σας έχω ήδη γράψει λίγα προκαταρκτικά λόγια σχετικά με τη νοερά εργασία. Πρόκειται για τη διείσδυση με το νου και την προσοχή, στον έσω άνθρωπο, στην καρδιά, στο βάθος του. Τώρα προσθέτω (για να καταλάβετε σαφέστερα το λόγο του Γέροντος Σιλουανού για τον καθαρό νου) ότι αυτή η διείσδυση πραγματοποιείται με τη σταθερή επανάληψη της ίδιας προσευχής του Ιησού, «Κύριε Ιησού Χριστέ Υιέ του Θεού ελέησόν με τον αμαρτωλό», με την κατάβαση του νου στο βάθος της καρδιάς. Κατά την κατάβαση αυτή ο νους οφείλει να παραμένει εντελώς ελεύθερος [//137] (καθαρός) από κάθε λογισμό, από κάθε παράσταση οποιουδήποτε υλικού πράγματος (αντικειμένου, χρώματος, σχήματος).

Βέβαια είναι αδύνατο να σας αναλύσω την έννοια της νοεράς προσευχής σε ένα γράμμα. Πρώτον, η έκταση του γράμματος δεν επιτρέπει να μιλήσουμε με λεπτομέρεια γι’ αυτή την ατελεύτητη εργασία. Δεύτερον, δεν επαρκούν ούτε ο χρόνος ούτε οι δυνάμεις. Δεν υπάρχει όμως ούτε και ανάγκη, γιατί κυκλοφορούν βιβλία αφιερωμένα στο θέμα αυτό, γραμμένα από ανθρώπους που κατανόησαν το έργο αυτό, ανθρώπους πνευματοφόρους που έφθασαν στους υψηλότερους βαθμούς που είναι δυνατό να φθάσει ο άνθρωπος σε αυτόν τον κόσμο.

Το καλύτερο που έχετε να κάνετε για την ώρα είναι να ακολουθήσετε τη συμβουλή του Ιωάννου της Κλίμακος: Να κρατείτε, να περικλείετε το νου σας  στα λόγια της ευχής5.

Αυτό ήδη το καταλάβατε και το έχετε εφαρμόσει. Συνεχίστε λοιπόν να το κάνετε με τη βοήθεια του Θεού. Αυτό αποτελεί δοκιμασμένη και ασφαλή οδό για τους αρχαρίους.

Αγωνισθείτε να συγκρατήσετε το νου σας από τη διάχυση. Στο απώτερο μέλλον –του Θεού ευδοκούντος και συνεργούντος– θα το καταφέρουμε και αυτό.

Για να διευκολύνουμε την προσπάθεια του νου κατά την ώρα της προσευχής, για να είμαστε κωφοί, άφωνοι και κατά κάποιον τρόπο σε «απραγία», απαιτείται να προφυλάξουμε τον εαυτό μας από όλες τις περιττές εντυπώσεις.

Νομίζω ότι είναι απαραίτητο να αποκτήσετε μερικά βιβλία επί πλέον. Ανάμεσα στα βιβλία αυτά την πρώτη θέση κατέχουν:

1)    Τα συγγράμματα του επισκόπου Ιγνατίου Μπραντζιανίνωφ. [//138] Τα βιβλία αυτά είναι απαραίτητα, επειδή ο ασκητής αυτός, επίσκοπος με πείρα, ασκήθηκε    στην    εργασία    της    νοεράς    προσευχής.    Υπήρξε    για   πολλούς

4 Βλ. Π.Β.Буславский Πνευματικές εμπειρίες μοναζόντων βάσει των γραφών του οσίου πατρός ημών Γρηγορίου Σιναΐτου, (στα ρωσικά). Ιερουσαλήμ, 1901, σσ. 17‐18.

5 Βλ. Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, 28,20, PG 88,1132D. «… το εν τοις λεγομένοις και νοουμένοις είναι την διάνοιαν».

χειραγωγός, και στα έργα του, που βασίζονται στη διδασκαλία των αγίων Πατέρων, παρουσιάζει διεξοδικά την εργασία της νοεράς προσευχής με απόλυτα ικανοποιητική σειρά και λεπτομέρεια.

2)  Μερικά συγγράμματα του επισκόπου Θεοφάνους.

Αργότερα θα έχετε τη δυνατότητα να προσωρήσετε στην ανάγνωση και αυτών ακόμη των έργων των αγίων Πατέρων.

3)  Τους ασκητικούς Λόγους του οσίου Ισαάκ του Σύρου.

4)     Τη Φιλοκαλία (πέντε τόμοι στη ρωσική γλώσσα σε μετάφραση του επισκόπου Θεοφάνους).

Σε αυτά θα βρείτε ατέλειωτους και ανεκτίμητους θησαυρούς και θα απορείτε – πώς παραταύτα όλος ο κόσμος είναι βυθισμένος στο σκοτάδι, ενώ υπάρχει η δυνατότητα, που μας δόθηκε από τον Κύριο Ιησού Χριστό, για μια τόσο θαυμαστή, πραγματικά ουράνια ζωή.

5)  Τα συγγράμματα του οσίου Συμεών του Νέου Θεολόγου (150 Λόγοι).

Ο θείος αυτός Πατέρας έφθασε σε τέτοιο υπερφυσικό ύψος, ώστε ακόμη και πολλοί ασκητές να μην μπορούν να τον διαβάσουν. Πέφτουν σε ακηδία από τη συνείδηση της άκρας αδυναμίας τους και της αποστάσεως που τους χωρίζει από το ύψος, στο οποίο εκείνος στεκόταν και για το οποίο έγραφε, σαν να επρόκειτο για φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου.

Θα ωφεληθείτε, αν τον διαβάσετε, γιατί γράφει πολύ εμπεριστατωμένα και λεπτομερώς για πολλά θέματα που σας ενδιαφέρουν, τόσο θεολογικού όσο και ασκητικού χαρακτήρα6.

[//139] 6) Τον όσιο Πέτρο τον Δαμασκηνό.

7) Το βίο και τα συγγράμματα του Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ – έκδοση των Μονών της Όπτινα.

Αρκετά για την ώρα. Στα βιβλία αυτά θα βρείτε την πιο τέλεια επίλυση  των προβλημάτων που σας απασχολούν, όσον αφορά τη χάρη, την προσευχή, τη θεωρία και τα λοιπά. Να γράφω λοιπόν για όλα αυτά τα θέματα, όταν υπάρχουν τόσα βιβλία, είναι εντελώς περιττό. Ιδιαίτερα καθώς εγώ είμαι τελείως ανεπαρκής ή, για να είμαι περισσότερο ακριβής, αμαθής σε όλα αυτά.

Γενικά δεν σκόπευα να σας γράψω τόσο σύντομα. Σας γράφω, όμως, για να εκφράσω καταρχήν την ευγνωμοσύνη μου για τον κόπο στον οποίο υποβληθήκατε να μου περιγράψετε με περισσότερες λεπτομέρειες την κατάστασή σας, γεγονός που προκάλεσε μέσα μου χαρά και παρηγοριά. Κατά δεύτερο λόγο, για να παρηγορήσω και σας με τους λόγους του Γέροντος Σιλουανού, που αφορούν άμεσα όχι μόνο εσάς, αλλά και τη μητέρα σας και την αδελφή  σας.  Εν  μέρει  επίσης  και  για  να  απαλύνω,  έστω  και  λίγο,  τη βαρειά

6 Προσθήκη: «… γράφει και για τη χάρη, για την αμαρτία και για το πένθος, για τη  θεωρία, για την προσευχή, για τις οράσεις και άλλα. Οι Καθολικοί όχι μόνο  δεν  τον αναγνωρίζουν ως άγιο, αλλά τον κατατάσσουν μεταξύ των πρωτεργατών της αιρέσεως του “ησυχασμού”. Εσείς όμως αφήστε κάθε σκέψη για όσα λένε οι μη ορθόδοξοι, και με πολλή προσευχή στον Κύριο και τη Θεομήτορα και τον άγιο Συμεών προσεγγίστε την ανάγνωση των γραφών του».

εκείνη εντύπωση που πρέπει να σας δημιούργησαν τα τελευταία μου γράμματα με τις σχολαστικές επικρίσεις μου, (αν παρατηρήσατε, εγώ και νωρίτερα σας έκρινα υπερβολικά αυστηρά). Συγχωρείστε με!

Το γράμμα σας προς τον Γέροντα Σιλουανό τον έβαλε σε σκέψεις σε ό,τι αφορά τη μητέρα και την αδελφή σας. Μου παρήγγειλε να σας συμβουλεύσω να γράψετε σε αυτές για παρηγοριά κατά το ακόλουθο περίπου νόημα: «Ανησυχείτε [//140] για μένα και στενοχωρείσθε, γιατί θεωρείτε ότι απομακρύνθηκα από την Εκκλησία και τη σωτηρία. Η θλίψη σας αυτή εκφράζει την αγάπη σας για μένα. Θα σας πω όμως, συναισθανόμενος πλήρως το μεγαλείο του ελέους του Θεού για μένα, ότι δεν απομακρύνθηκα από την Εκκλησία, από τον Χριστό, αλλά ότι αντίθετα Τον πλησίασα. Δεν εξέπεσα από την οδό της σωτηρίας,  αλλά πορεύομαι στην αληθινή και τέλεια οδό. Για μένα η αιώνια σωτηρία είναι τόσο πολύτιμη, ώστε δεν θα μπορούσα στη δεδομένη περίπτωση να ενεργήσω απερίσκεπτα, αστόχαστα ή παρορμητικά και αδικαιολόγητα. Ωστόσο, δεν θεωρώ κατάλληλη την παρούσα στιγμή να σας πείσω στο θέμα αυτό ούτε και ελπίζω ότι θα με πιστέψετε. Να ποιά είναι όμως για σας η διέξοδος.  Προσευχηθείτε  με θέρμη στον Κύριο και Αυτός θα σας φανερώσει την αλήθεια για μένα. Ζητείσε να σας φωτίσει με πληροφορία πού πορεύομαι· στην απώλεια ή στη σωτηρία. Επιθυμώ να έχετε ειρήνη στην ψυχή σας· λυπάμαι βαθύτατα που σας προξένησα θλίψη και προσεύχομαι για σας».

(Απέδωσα με δικά μου λόγια τις σκέψεις του πατρός Σιλουανού, που εξέφρασε σε συνομιλία μας και με παρεκάλεσε να σας γράψω).

Κι εγώ επίσης προσεύχομαι στον Θεό για τη μητέρα σας και την αδελφή

σας.

Διαβάζοντας ένα απόσπασμα από το γράμμα της μητέρας σας,  σκέφθηκα

ότι η επιθυμία της να πεθάναι, αν πράγματι επιθυμεί κάτι τέτοιο, όπως γράφει, δεν είναι ούτε καλή ούτε σωτήρια. Οι θλίψεις της δεν μου φαίνονται ανίατες. Και το καλό γι’ αυτήν θα είναι να θεραπευθεί από αυτές πριν το θάνατο7.

[//141] Όταν καταρχήν προσευχήθηκα γι’ αυτήν, πονούσε η καρδιά μου. Αλλά είναι πολύ πιο εύκολο να προσεύχομαι γι’ αυτήν από ό,τι ήταν για σας ευθύς εξ αρχής. Θα ήταν πολύ καλά, αν ειρήνευε η καρδιά της σε σχέση με σας.  Η κατάσταση όμως περιπλέκεται, καθώς για την ώρα πολλά δεν είναι ακόμη

7 Προσθήκη: «Η συμβουλή μου σε σας, αγαπητέ πατέρα Δαβίδ, είναι να γράψετε οπωσδήποτε στη μητέρα σας, αν πράγματι επιθυμεί να πεθάνει το συντομότερο δυνατό, για να μη συνεχίσουν για πολύ ακόμη τα εδώ παθήματά της, ότι καλό είναι να αφήσει αυτούς τους κακούς λογισμούς. Τα παθήματά της είναι αθεράπευτα. Και θα ήταν ωφέλιμο γι’ αυτήν να θεραπευθεί από αυτά πριν το θάνατο. Όσον αφορά τη θλίψη της εξαιτίας της “πτώσεώς” σας, και γι’ αυτό πρέπει να την καθησυχάσετε. Έχω την εντύπωση πως εδώ εκφράζεται εν μέρει η επίδραση της ανατροφής της στη Δύση γενικά και στον Καθολικισμό ειδικότερα, που της εμφύτευσε την περιφρονητική στάση απέναντι στους Ορθοδόξους. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο, καθώς εσείς για την ώρα ακόμη πολλά δεν κατανοείτε, και για το λόγο αυτό θα ήταν καλό να μείνετε ήρεμος ψυχικά και να μην έχετε ούτε μέριμνες, ούτε σκέψεις.

ξεκάθαρα σε σας τον ίδιο και έχετε ανάγκη από σταθερή ψυχική ειρήνη και απαλλαγή από κάθε σκέψη και μέριμνα.

Όταν γράφετε ότι θα θέλατε να ζήσουμε μαζί, εγώ βέβαια πρωτίστως χαίρομαι, γιατί διατεθήκατε ευμενώς απέναντί μου χάριν του Κυρίου. Όταν με αποκαλείτε πατέρα και καθοδηγητή, χαίρομαι που βλέπω την ταπείνωσή σας. Μίλησα για την επιθυμία σας με τον Γέροντα πατέρα Σιλουανό και τον άγιο Καθηγούμενο, για να καταλάβω ποιό είναι το θέλημα του Θεού για μας.

Μου είναι αδύνατο να εγκαταλείψω τον Άθω ή το Μοναστήρι. Αν με διώξουν οι Έλληνες ή κάποιες άλλες περιστάσεις, τότε αλλάζουν πολλά. Ελπίζω όμως ότι ο Κύριος και η Θεομήτωρ θα μας φυλάξουν από μια τέτοια συμφορά.

Αν όμως εσείς ερχόσασταν στο Άγιον Όρος; Ο άγιος Καθηγούμενος και ο πατήρ Σιλουανός το βλέπουν γενικά με συμπάθεια, αλλά δεν είναι βέβαιοι αν κάτι τέτοιο μπορεί να πραγματοποιηθεί.

[//142] Ρώτησα τον Ηγούμενο, αν θα συμφωνούσε να δώσει σε σας και σε μένα κάποιο κελλί της Μονής μας (κελλί, όπως γνωρίζετε, με παρεκκλήσι). Ο Ηγούμενος λέει ότι αυτό το θέμα θα αποφασισθεί από τη Σύναξη, σύμφωνα πάντα με τον κανόνα των αγίων Πατέρων που ορίζει: «κατά δύο ή τρεις εφησυχάζειν». Αδυνατώ βέβαια να είμαι γέροντας. Αλλά στην ιδέα να ζήσουμε μαζί, ως αδελφοί, η ψυχή μου διάκειται γενικώς θετικά. Θα ζητήσουμε όμως το θέλημα του Θεού. Σε αυτό έγκειται η σωτηρία μας και όχι στις καλές προθέσεις.

22 Οκτωβρίου 1932.

Ο ίδιος ο πατήρ Σιλουανός έφερε το γράμμα του για τη μητέρα σας και την αδελφή σας, και είμαι πολύ χαρούμενος γι’ αυτό.

Αν ο Κύριος ευδοκήσει να μου δώσει σύντομα δυνάμεις, θα μπορέσω να σας γράψω πάλι γρήγορα, για να απαντήσω σε όλα τα σημεία που αναφέρετε  στο γράμμα σας.

Σχετικά με το θέμα της μουσικής ο Γέροντας πατήρ Σιλουανός όχι μόνο δεν έχει καμιά αντίρρηση, αλλά είπε ότι κάτι τέτοιο δεν είναι κακό. Να ασχολείσθε λοιπόν, όπως και μέχρι τώρα.

Ενώ ήμουν βαρύθυμος και καταβεβλημένος από την αρρώστια, αναζωογονήθηκα από το γράμμα σας.

Αν και ήθελα να καθησυχάσω το νου και την ψυχή σας και να ανταποκριθώ στην επιθυμία σας να γνωρίσετε τη διαφορά μεταξύ των εκκλησιών, δεν θα σας γράψω τελικά μετά τον αποφασιστικό λόγο του Γέροντα, ελπίζοντας ότι το θέμα θα σας καταστεί σύντομα σαφές από μόνο του.

Με συγχωρείτε.

Ο εν Κυρίω αφοσιωμένος σε σας, ελάχιστος αδελφός σας, ανάξιος ιεροδιάκονος Σωφρόνιος.

Άθως, 23 Οκτωβρίου/5 Νοεμβρίου