1. Ο αγώνας στην προσευχή

Ώ Πνεύμα Άγιο, αιώνιε Βασιλιά που δίνεις την αιώνια ζωή, επίβλεψε με το αμέτρητο έλεος σου στις αδυναμίες της φύσεως μας.

Φώτισε μας και αγίασε μας· το φως της γνώσεως σου

ας λάμψει στις σκοτισμένες καρδιές μας, και στα πήλινα σκεύη της φύσεως μας φανέρωσε την ακατανίκητη δύναμη σου.

Η προσευχή είναι μια ατέλειωτη δημιουργία, υπέρτατη τέχνη. Επανειλημμένα λαβαίνομε πείρα μιας ενσυνείδητης κινήσεως προς τα πάνω, προς το Θεό, που σαν επακόλουθο έχει την κάποια απομάκρυνση μας από το  φως του. Πότε‐πότε αισθανόμαστε την ανικανότητα του νου μας να υψωθεί σ’ αυτόν. Υπάρχουν στιγμές που αισθανόμαστε τον εαυτό μας σε κατάσταση παραφροσύνης. «Μου έδωσες Κύριε την εντολή της αγάπης, αλλά δεν υπάρχει μέσα μου δύναμη γι’ αγάπη. Έλα και κάνε πραγματικότητα σ’ εμένα όλα συ μου παρήγγειλες, γιατί η εντολή σου είναι πάνω από τις δυνάμεις μου. Ο νους μου είναι τόσο ανίσχυρος να σε αντιληφθεί. Το πνεύμα μου δεν μπορεί να δει μέσα στα μυστήρια της βουλήσεως σου. Οι μέρες μου περνούν σ’ ένα ατέλειωτο αγώνα. Βασανίζομαι από το φόβο μήπως σε χάσω εξαιτίας των εσωτερικών κακών σκέψεων μου».

Μερικές φορές η προσευχή φαίνεται να χαλαρώνει και τότε κραυγάζουμε:

«Τάχυνον επ’ εμέ ο Θεός». Αλλ’ [//87] εάν δεν απομακρυνθούμε από το κράσπεδο του ιματίου του, η βοήθεια θα έλθει. Είναι ζωτικό να ζούμε «εν τη προσευχή» για να μπορέσουμε να αντιδράσουμε με σθένος στην καταστρεπτική επίδραση του έξω κόσμου.

Η προσευχή δεν μπορεί ν’ αποτύχει να αναζωογονήσει τη θεία πνοή, που ο Θεός ενεφύσησε στον Αδάμ, με τη δύναμη της οποίας ο Αδάμ έγινε «ψυχή ζώσα» (Γεν. 2,7). Τότε το αναγεννημένο πνεύμα μας θα θαυμάσει το ύψιστο μυστήριο του Όντος και οι καρδιές μας θα ηχήσουν τον ψαλμικό ύμνο των θαυμαστών έργων του Κυρίου. Θα κατανοήσουμε την έννοια των λόγων του Κυρίου: «Εγώ ήλθον ίνα ζωήν έχωσι και περισσόν έχωσιν» (Ιωάν. 10, 10).

Αλλά αυτή η ζωή είναι γεμάτη παράδοξα, όπως και όλη η διδασκαλία του Ευαγγελίου. «Πυρ ήλθον βαλείν επί την γην, και τι θέλω ει ήδη ανήφθη» (Λουκ. 12,49). Αν δεν περάσουμε μέσα απ’ αυτή τη φωτιά και δεν κατακαύσει τα πάθη που έχουμε ένεκα της πτώσεως της φύσεως μας, δε θα δούμε τη φωτιά να μεταμορφώνεται σε φως. Γιατί δεν έρχεται το φως πρώτο αλλά η φωτιά. Στην κατάσταση της πτώσεως, η φωτιά προηγείται από το φως. Ας δοξάσουμε επομένως το Θεό γι’ αυτό, την καταστρεπτική φωτιά. Δεν γνωρίζομε εξ ολοκλήρου αλλά μόνον «εκ μέρους» (Α’ Κορ. 13,9) ότι δηλαδή δεν υπάρχει άλλος δρόμος για μας τους θνητούς να γίνομε «υιοί αναπαύσεως» (Λουκ. 20,36) να βασιλέψουμε με το Χριστό. Όμως όσο οδυνηρή και αν είναι αυτή η αναδημιουργία, όσο απελπιστική και σπαρακτική η πορεία και γεμάτη αγωνία, είναι πράγματι ευλογημένη. Η πολυμάθεια απαιτεί μακρά εργασία, αλλά η προσευχή είναι σε πολλαπλάσιο βαθμό δυσκολότερη να γίνει κτήμα μας.

Όταν τα Ευαγγέλια και οι Επιστολές γίνουν για μας πραγματικότητα, βλέπομε πόσο αφελείς ήταν οι μέχρι [//88] τώρα θέσεις μας για το Θεό και για την

«εν αυτώ» ζωή μας. Τόσο πολύ η πραγματικότητα υπερέχει από τη γνώση του ανθρώπου. «Οφθαλμός ουκ είδε και ους ουκ ήκουσε και επί καρδίαν ανθρώπου ουκ ανέβη, ά ητοίμασεν ο Θεός τοις αγαπώσιν αυτόν» (Α’ Κορ. 2,9). Ακόμα και ένας ψίθυρος του Θείου είναι δόξα, πέρα από κάθε σύγκριση, σε σχέση με κάθε περιεχόμενο της μακρά από το Θεό ζωής.

Στενός είναι ο δρόμος και γεμάτος αγκάθια και θλίψεις. Θα έχουμε πολλούς αναστεναγμούς στο δρόμο. Ο βασικός φόβος ο οποίος είναι «αρχή σοφίας» (Ψαλμ. 111,20) θα κυριέψει τις καρδιές μας, θα ανατρέψει ολόκληρο το είναι μας εξωτερικεύοντας το, για να συγκεντρώσει την προσοχή σ’ αυτά που συμβαίνουν μέσα μας. Ανίκανοι ν’ ακολουθήσουμε το Χριστό στεκόμαστε για λίγο τρομαγμένοι. «Προάγων ο Ιησούς τους μαθητάς … αυτοί εθαμβούντο και ακολουθούντες εφοβούντο» (Μάρκ. 10,32).

Κανένας δεν μπορεί να ξεφύγει τις θλίψεις αν θέλει να γεννηθεί σε μια νέα ζωή εν Θεώ, εάν θέλουμε να μεταμορφώσουμε το φυσικό μας σώμα σε πνευματικό σώμα. Όπως είπε ο Άγιος Παύλος: «σπείρεται σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευματικόν» (Α’ Κορ. 15,44). Μόνο η δύναμη της προσευχής υπερνικά την αντίσταση της ύλης και ελευθερώνει το πνεύμα από αυτό τον περιορισμένο και αδρανή κόσμο σε ανοικτούς χώρους που λάμπουν στο φως.

Το πνεύμα παραπλανάται από τις δοκιμασίες, οι οποίες επισυμβαίνουν στον αγώνα μας για προσευχή. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσει κανείς την  αιτία και το είδος τους. Μέχρις ότου μπούμε «εις το αγιαστήριο του Θεού» (Ψαλμ. 72,17), πολλές φορές θα δειλιάσουμε, επειδή δεν είμαστε βέβαιοι ότι τα έργα μας είναι αρεστά στον [//89] πανάγιο Θεό. Αφού δεν είμαστε απαλλαγμένοι από την

αμαρτία, μπορούμε μόνο να σκεφτόμαστε ότι τα δικά μας σφάλματα είναι εκείνα που προκαλούν τις καταιγίδες που μαίνονται γύρω μας. Ο απόστολος Πέτρος υπενθύμισε στους πρώτους χριστιανούς, που βρίσκονται σε δύσκολη κατάσταση, ότι «πνεύμα δόξης» (Α’ Πέτρ. 4,14) επεκάθισε σ’ αυτούς. Ένα πράγμα όμως είναι πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι θα έλθει ώρα που όλες οι δοκιμασίες και οι ταραχές θα εξαφανιστούν στο παρελθόν. Τότε θα δούμε ότι οι πιο οδυνηρές περίοδοι της ζωής μας ήταν οι πιο καρποφόρες και θα μας συνοδεύουν πέρα από τα όρια αυτού του κόσμου και θα γίνουν θεμέλια της βασιλείας «μη σαλευόμενα» (Εβρ. 12,28).

Ο παντοδύναμος Θεός μας κάλεσε από την ανυπαρξία. Εκ φύσεως είμαστε άδειοι, παρ’ όλα αυτά όμως περιμένομε από το Θεό να μας σέβεται και να μας υπολογίζει. Ξαφνικά ο Παντοδύναμος αποκαλύπτει τον εαυτό του με άπειρη ταπεινότητα. Το όραμα υπερχειλίζει ολόκληρη την ύπαρξη μας και από ένστικτο υποκλινόμαστε με λατρεία. Ακόμα και αυτό δεν φαίνεται αρκετό, αλλά οπωσδήποτε όσο περισσότερο προσπαθούμε να ταπεινώνουμε τον εαυτό μας μπροστά του, ακόμα υστερούμε μπροστά στην ταπείνωση του.

Η προσευχή σ’ αυτόν το Θεό της αγάπης και της ταπεινώσεως υψώνεται από τα βάθη της υπάρξεως μας. Όταν η καρδιά μας γεμίσει με αγάπη για το Θεό, είμαστε εξ ολοκλήρου ενημερωμένοι ότι βρισκόμαστε κοντά του, αν και γνωρίζομε πολύ καλά ότι είμαστε «σποδός» (Γεν. 3,19). Όμως στο ορατό σχήμα της φύσεως μας ο αθάνατος Θεός περιέγραψε την εικόνα της αόρατης υπάρξεως του, και έτσι αντιλαμβανόμαστε την αιωνιότητα. Με την προσευχή εισερχόμαστε στη Θεία ζωή, και ο Θεός προσευχόμενος μέσα μας είναι η αδημιούργητη ζωή, η οποία [//90] μας διαπερνά.

Δημιουργώντας μας κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση ο Θεός μας τοποθέτησε μπροστά του, όχι σαν ένα δημιούργημα του εξ ολοκλήρου υποκείμενο σ’ αυτόν, αλλά σαν γεγονός ακόμα και γι’ αυτόν, ως ελεύθερα όντα, και γι’ αυτό οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπου και Θεού βασίζονται στην αρχή της ελευθερίας. Όταν επωφελούμαστε από αυτή τη δυνατότητα της ελευθερίας και αμαρτάνομε, παραμερίζομε το Θεό. Αυτή η ελευθερία, να απομακρυνθούμε από το Θεό είναι η αρνητική, η τραγική πλευρά της ελεύθερης θελήσεως μας, αλλά είναι απαραίτητη για ν’ αποφασίσουμε να κρατηθούμε σε μια ζωή πραγματικά θεία και όχι προορισμένη εκ των προτέρων.

Είμαστε μπροστά σε επιλογές διαμετρικά αντίθετες. Να αρνηθούμε το Θεό

–πράγμα που αποτελεί την ουσία της αμαρτίας– ή να γίνουμε γιοί του Θεού. Εξαιτίας του γεγονότος ότι δημιουργηθήκαμε κατά την εικόνα του Θεού, φυσικά αποζητάμε τη θεία τελειότητα, που βρίσκεται στον Πατέρα μας. Και όταν ακολουθούμε το Θεό, δεν υποτασσόμαστε σε ξένες δυνάμεις, απλώς υπακούομε στον παλμό της καρδιάς να εξομοιωθούμε με τη δική του τελειότητα. «Έσεσθε ουν υμείς τέλειοι, ώσπερ ο Πατήρ υμών ο εν τοις ουρανοίς τέλειος εστιν» (Ματθ. 5,48).

Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς αγιασθήτω το όνομα σου.

Μου έδωσες να αισθανθώ την αγιότητα σου και είμαι πρόθυμος να αγιασθώ δια σου.

Ελθέτω η βασιλεία σου

Μακάρι η ένδοξη ζωή σου να εισχωρήσει μέσα μου και να γίνει κτήμα μου.

Γενηθήτω το θέλημα σου

Πάνω στη γη, πάνω στη δημιουργηθείσα ύπαρξη [//91] μου, όπως γινόταν στον ουρανό, δια σου προαιωνίως.

Τον άρτον υμών τον επιούσιον

Το αληθινό ψωμί που κατεβαίνει από τους ουρανούς και δίνει ζωή στον κόσμο

(Ιωάν. 6,32.33).

Και άφες ημίν τα οφειλήματα ημών,

ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών

Με το Άγιο Πνεύμα σου δώρησε μου να συγχωρώ τους άλλους, ώστε τίποτα να μην μπορεί να με εμποδίσει από την δωρεά της συγγνώμης σου.

Μη εισενέγκης ημάς εις πειρασμόν

Γνωρίζεις τη διαστροφή μου, ότι είμαι πάντοτε έτοιμος να αμαρτήσω. Στείλε τον άγγελο σου να εμποδίσει τους εχθρούς που με προκαλούν να αμαρτήσω (Αριθμ. 22,22).

Αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού

Λύτρωσε με από τη δύναμη του θανατηφόρου εχθρού, που είναι εχθρός στον άνθρωπο και στο Θεό.

Αρχικά προσευχόμαστε για τον εαυτό μας. Αλλά όταν ο Θεός με το Άγιο Πνεύμα μας δώσει σύνεση, η προσευχή μας παίρνει κοσμικές διαστάσεις. Τότε, όταν λέμε «Πάτερ ημών» αναφερόμαστε σ’ ολόκληρο το ανθρώπινο γένος και συνηγορούμε για πλήρη δωρεά σ’ όλους, σαν να επρόκειτο μόνο για μας. Ας αγιασθεί το όνομα σου μεταξύ όλων των ανθρώπων. Ας έλθει η βασιλεία σου για όλους τους ανθρώπους και η θεία σου ζωή ας γίνει ζωή τους. Ας γίνει το θέλημα σου. Μόνο ως θέλημα σου ενώνει όλους στην αγάπη σου. «Ρύσαι ημάς από του πονηρού» από τον «ανθρωποκτόνον» (Ιωάν. 8,44) που μας δείχνει απροκάλυπτα εχθρότητα και θάνατο. (Σύμφωνα με τη χριστιανική μας ερμηνεία το κακό όπως και το καλό υπάρχει μόνο όπου υπάρχει μορφή προσωπικής υπάρξεως. [//92] Χωρίς αυτή την προσωπική μορφή δεν θα μπορούσε να υπάρχει κακό, παρά μόνο η καθορισμένη φυσική πορεία).

Το πρόβλημα του κακού στον κόσμο γενικά, και στο ανθρώπινο γένος ειδικότερα, θέτει το θέμα της συμμετοχής του Θεού στην ιστορική ζωή του ανθρώπινου γένους. Πολλοί χάνουν την πίστη τους επειδή νομίζουν ότι, αν ο Θεός υπήρχε, το κακό δεν θα ήταν σε τόση έξαρση ούτε θα υπήρχε τόση έξαρση του πόνου χωρίς λόγο. Ξεχνούν ότι ο Θεός σέβεται την ελευθερία του ανθρώπου, που είναι η βασική αρχή της κατ’ εικόνα δημιουργίας του. Γιατί αν επέμβει ο Δημιουργός, όταν ο άνθρωπος κλίνει προς το κακό, τούτο θα ισοδυναμούσε με το να τον εμποδίσει από τη δυνατότητα του αυτοπροσδιορισμού και να τον καταστρέψει εξ ολοκλήρου. Αλλά ο Θεός μπορεί να σώζει άτομα και έθνη, όταν αυτά βαδίζουν στο δρόμο του.

Ο Χριστός είπε: «ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην αλλά μάχαιραν» (Ματθ. 10,34) και «διαμερισμόν» (Λουκ. 12,51). Ο Χριστός μας έδωσε την εντολή του πολέμου στο χώρο του πνεύματος και το όπλο μας είναι: «η μάχαιρα του Πνεύματος, ήτις είναι ο λόγος του Θεού» (Εφ. 6,17). Ο αγώνας μας διεξάγεται με άκρως άνισες προϋποθέσεις. Είμαστε δεμένοι χειροπόδαρα. Δεν τολμούμε να πολεμήσουμε ούτε με φωτιά ούτε με μαχαίρι. Το μόνο όπλο μας είναι η αγάπη, ακόμα και για τους εχθρούς. Ο μοναδικός πόλεμος στον οποίο εμπλεκόμαστε είναι πράγματι ιερός πόλεμος. Πολεμάμε με τον τελευταίο και μοναδικό εχθρό της ανθρωπότητας, το θάνατο (Α’ Κορ. 15,26). Η μάχη είναι μάχη για την ανάσταση του σύμπαντος.

Ο Κύριος δικαίωσε και αγίασε τους προπάτορες του. Όμοια καθένας μας, αν ακολουθήσουμε το Χριστό, μπορούμε να δικαιώσουμε τον εαυτό μας κατά την προσωπική [//93] μας ύπαρξη, αφού ανιστορήσουμε τη θεία εικόνα μέσα μας με γενική μετάνοια, και μ’ αυτή τη συμπεριφορά μπορούμε να βοηθήσουμε να δικαιωθούν και οι προπάτορες μας. Φέρομε μέσα μας την κληρονομιά των αμαρτιών των προγόνων μας και με την αρχή της οντολογικής ενότητας του ανθρωπίνου γένους θεραπεία δική μας σημαίνει και θεραπεία και αυτών. Είμαστε τόσο συνδεδεμένοι εσωτερικά ώστε ο άνθρωπος δεν σώζει μόνο τον εαυτό του.

Ανακάλυψα ότι οι μοναχοί του Άγιου Όρους το αντιλαμβάνονται τούτο καλά. Ο μοναχός είναι άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στο Θεό, που πιστεύει ότι αν θέλομε να είναι πάντοτε μαζί μας και μέσα μας ο Θεός πρέπει να δίνουμε όλο το είναι μας εξ ολοκλήρου και όχι μερικώς. Ο μοναζός αρνείται το γάμο και την τεκνογονία για να μελετά και να φυλάσσει τις εντολές του Κυρίου όσο δυνατό πληρέστερα. Αν ένας μοναχός δεν επιτύχει τον αληθινό σκοπό του, δηλαδή να ζει στη γη αλλά με το πνεύμα του να βρίσκεται ενωμένος με το Χριστό, η μοναχική ζωή του δεν είναι σύμφωνη με αυτό που πρέπει. Με άλλα λόγια αυτός ούτε βοηθά στην διαιώνιση του ανθρωπίνου γένους, ούτε προοδεύει κατά κυριολεξία στην αθανασία δια μέσου της αναστάσεως. Ένας τέτοιος μοναχός ξεπέφτει από το ιστορικό σχέδιο του Θεού με την άρνησή του ν’ αναλάβει θετική ιστορική (δεν εννοούμε πολιτική) δράση, ούτε μεταφέρει την ύπαρξη στο πνευματικό μεταϊστορικό πεδίο. Χωρίς κάποια νίκη στο οικουμενικό πεδίο του πνευματικού αγώνα δεν βοηθά τους συνανθρώπους του να επιτύχουν το Θείο σχέδιο. Ο μοναχός μπορεί βέβαια να μην πραγματοποιήσει τη χριστιανική τελειότητα, αγωνίζεται όμως και βοηθά όλο τον κόσμο.

[//94] Ώ Αγία Τριάδα, Πατέρα, Υιέ και Πνεύμα ο μόνος αληθινός Θεός,

αείζωος και παντοδύναμος,

o μόνος που δίνει δύναμη στον ταραγμένο και ανορθώνει τον ασθενή.

Ώ συ, χωρίς τον οποίο οι ισχυροί θα έχαναν τη δύναμη τους, οι σταθεροί θα γίνονταν ασθενικοί

οι χορτασμένοι σαν πεινασμένοι και οι νέοι θα λύγιζαν.

Άκουσε μας στη θλίψη μας και ανόρθωσε μας

να σε υπηρετήσουμε άξια.

Σε παρακαλούμε, γίνε ταχύς στο να μας ακούσεις και να μας ελεήσεις.

Όταν με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος δίνεται σ’ ένα άνθρωπο «να καταστή … εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφεσ. 4,13), ένα τέτοιο γεγονός αντανακλά αποφασιστικά όχι μόνο στη μοίρα της ανθρωπότητας, αλλά η επίδρασή του φτάνει πέρα από τα όρια της ιστορίας και φωτίζει ολόκληρη τη ζωή του κόσμου, γιατί ο κόσμος πλάστηκε για τον άνθρωπο.

Όταν απομακρυνόμαστε από το δρόμο που υποδείχτηκε από το Χριστό, δηλαδή από τη θέωση του ανθρώπου με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος, ολόκληρος ο σκοπός της παρουσίας του ανθρώπου  πάνω στη γη εξαφανίζεται.