οψωμεθα τον θεον

 

 

Επιστολή 13

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ

Προσευχή με καθαρό νου. Βιβλία για τη νοερά εργασία. Η τάξη στην πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Οι καθοδηγητές. Πρέπει να κατεβάσουμε τον εαυτό μας στον άδη. Καρδιά σάρκινη και πνευματική και η οδός προς αυτήν. διψυχία.

Για το ότι δεν πρέπει να επιθυμούμε τίποτε.

Άθως, 14/27 Δεκεμβρίου 1932

Πολύτιμε, πάτερ Δαβίδ, Ευλογείτε!

Αγαπημένε εν Χριστώ αδελφέ, δεχθείτε τα συγχαρητήρια και τις αγαθές ευχές μου για τις ημέρες των Εορτών της Γεννήσεως του Χριστού.

Χθες (Σάββατο 11/24 Δεκεμβρίου) σας έστειλα το 11ο γράμμα και νόμιζα  ότε δεν θα σας γράψω πλέον για πολύν καιρό. Αλλά η σκέψη, για να μην πω η μέριμνα, για σας δεν απομακρύνεται ούτε ημέρα ούτε νύχτα. Για παράδειγμα σήμερα διαβάζοντας εκ νέου το γράμμα σας1, το 2ο από τη Νίκαια, αποφάσισα  και πάλι να σας γράψω χωρίς αναβολή, γιατί σε πολλά ερωτήματα δεν έδωσα ακόμη σχεδόν καμιά θετική απάντηση.

«Να προσεύχομαι, να φθάσω στην αληθινή προσευχή, να ασκούμε στην προσευχή με σωστή μέθοδο· να ποιά είναι τώρα η κύρια μέριμνά μου. Παρακαλώ, γράψτε μου ό,τι μπορείτε γι’ αυτό».

Η προσευχή είναι έργο των αγγέλων, τροφή όλων των [//193] ασωμάτων, η μέλλουσα ευφροσύνη, ατελεύτητη εργασία2.

Στο όγδοο γράμμα που χάθηκε σας έγραψα, θυμάμαι, λίγα λόγια για την προσευχή, απαντώντας στο δικό σας μεγάλο γράμμα από τη Λίτβα.

Όταν διάβασα το γράμμα σας εκείνο στον Γέροντα πατέρα Σιλουανό, αυτός σιώπησε για αρκετή ώρα και έπειτα είπε ότι δεν είναι ωφέλιμο για σας να απασχολείτε τον νου σας με σκέψεις γύρω από την πίστη και τις εκκλησίες (στο γράμμα εκείνο δόθηκε ιδιαίτερα μεγάλη προσοχή στα ερωτήματα αυτά και μου ζητήσατε να σας απαντήσω σε πολλά), αλλά ότι πρέπει να προσεύχεσθε με καθρό νου.

Τώρα δεν θυμάμαι ακριβώς κάτω από ποιες περιστάσεις έγινε αυτή η συνομιλία μας. Θυμάμαι μόνο ότι μου ζήτησε με επιμονή και αποφασιστικότητα να σας γράψω γι’ αυτό και να σας πω να δώσετε μεγάλη προσοχή στη συμβουλή του.

Μετά από τα λόγια αυτά στο όγδοο γράμμα σας έγραφα, θυμάμαι, λίγα για το τί σημαίνει να προσεύχεται κανείς με καθαρό νου. Παρατήρησα επίσης ότι η εργασία αυτή είναι μεγάλη και φοβερή. Πρέπει να την προσεγγίζει κάποιος με

1 Το γράμμα δεν διασώθηκε.

2 Βλ. Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ 28,1, PG 88,1129B. Προσθήκη: «Μου φαίνεται πως είναι περιττό να αναφερθώ στα γράμματά μου στην προσευχή, καθώς υπάρχει πληθώρα από έργα των αγίων Πατέρων, όπως και συγγράμματα μερικών νεωτέρων ασκητών, το έργο των οποίων δοκιμάστηκε, έγινε αποδεκτό και χαρακτηρίσθηκε ως έγκριτο από γενεές ασκητών».

πολλή περίσκεψη και φόβο Θεού. Οι άγιοι Πατέρες προειδοποιούν λέγοντας ότι η ανάξια προσέγγιση στην υπερφυσική αυτή προσευχή επισύρει μόνο την οργή του Θεού3.

[//194] Στο ίδιο γράμμα ανέφερα επίσης ότι θεωρώ εντελώς περιττό να σας γράψω για την προσευχή, τη στιγμή που υπάρχουν σε μεγάλη αφθονία έργα των αγίων Πατέρων και μερικών νεωτέρων ασκητών‐συγγραφέων, αφιερωμένα αποκλειστικά στη νοερά εργασία. Στη συνέχεια σας παρέθετα τα σχετικά βιβλία.

Αυτά είναι τα ακόλουθα:

1)  Η Φιλοκαλία. Καλύτερα είναι, πιστεύω, να αποκτήσετε τη ρωσική Φιλοκαλία (σε μετάφραση του επισκόπου Θεοφάνους του Εγκλείστου). Εκτός από την υπεροχή της σε σχέση με την ελληνική, από την άποψη ότι αφθονούν σε αυτήν οι συλλογές των αγιοπατερικών ασκητικών έργων, είναι οπωσδήποτε περισσότερο κατανοητή. Στο ελληνικό πρωτότυπο συχνά απαντούν ασαφή, δηλαδή δυσνόητα σημεία, τα οποία στη ρωσική μετάφραση λίγο πολύ έχουν διασαφηνισθεί και το νόημά τους έχει αποκατασταθεί. (Παρόλα αυτά και εδώ υπάρχουν μερικά σημεία, στα οποία η μετάφραση δεν είναι απόλυτα επιτυχής, αλλά αυτό δεν είναι σοβαρό).

Η πλήρης ρωσική Φιλοκαλία αποτελείται από 5 τόμους. Ο 4ος είναι αφιερωμένος αποκλειστικά στον άγιο Θεόδωρο τον Στουδίτη. Νομίζω πως ο συγκεκριμμένος τόμος δεν σας χρειάζεται. Για την προσευχή και τη νοερά νήψη  οι περισσότερες αναφορές συγκεντρώνονται στον 5ο τόμο, αλλά υπάρχουν και στον 3ο. Έτσι ο 5ος και ο 3ος είναι οι πιο [//195] σημαντικοί τόμοι για όσους ενδιαφέρονται για την προσευχή.

Εκτός από τη Φιλοκαλία είναι απαραίτητο να έχετε επίσης τα βιβλία:

2) Του οσίου Ισαάκ του Σύρου.

3) Του αγίου Πέτρου του Δαμασκηνού.

4) Του οσίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, είτε στο ελληνική κείμενο (στα νεοελληνικά) είτε στη ρωσική σε μετάφραση του επισκόπου Θεοφάνους του Εγκλείστου (όπου δεν περιλαμβάνεται το σύγγραμμα των Ύμνων του Αγίου).

Αυτό όμως ακόμη δεν αρκεί. Νομίζω ότι για τη σωστή και συστηματική γνωριμία με την ουσία και τις μεθόδους της νοεράς προσευχής θα σας είναι ωφέλιμο να διαβάσετε και τα έργα:

5)  Του επισκόπου (και νυν αγίου) Ιγνατίου Μπραντζιανίνωφ. Αυτός ο ασκητής επίσκοπος γνώρισε εμπειρικά την εργασία της νοεράς προσευχής και παρουσιάζει στα έργα του με πλήρως ικανοποιητική σειρά, λεπτομέρεια και σαφήνεια τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων για τη νοερά προσευχή του Ιησού.

3 Βλ. Νείλου του Σιναΐτου, Εκατόν πεντήκοντα τρία κεφάλαια περί προσευχής, κεφ. 145, 146, PG 79,1165‐1200. Με διόρθωση: «Σας έχω ήδη γράψει ότι η πνευματική προσευχή είναι η ανώτερη από όλες τις εργασίες και ότι γι’ αυτή, σύμφωνα με το λόγο του οσίου Νείλου του Σιναΐτου, διεξάγεται όλος ο πόλεμος με τους δαίμονες και ότι όποιος άνομα ορμά να προσαρμοσθεί στην υπερφυσική αυτή προσευχή, ελκύει επάνω του την οργή του Θεού (συγχωρείστε με για την τόλμη να εκφράζομαι με αυτόν τον τρόπο). Παραθέτω απόσπασμα από τον όσιο Ισαάκ τον Σύρο».

Η μελέτη των έργων του θα περιορίσει σημαντικά τον κόπο σας στην προσπάθεια να προσεγγίσετε τα συγγράμματα των αγίων Πατέρων. Θα σας προσφέρει τη δυνατότητα για την άμεση και ορθή κατανόησή τους, όπως επίσης και μια ιδέα για το πώς κατορθώνεται η βαθμιαία ανάβαση, που αν και δεν είναι για όλους υποχρεωτική, ωστόσο, ως γνώση, είναι ωφέλιμη σε όλους.

6)  Ο Βίος και τα κείμενα του Γέροντος (και νυν αγίου) Παϊσίου του Βελιτσκόφσκυ. Πολύ χρήσιμο βιβλίο.

Μπορείτε, αν θέλετε, να αποκτήσετε και τα:

7) «Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού» και

8) Μερικά σύντομα έργα του επισκόπου Θεοφάνους [//196] του Εγκλείστου. Στα βιβλία αυτά θα βρείτε ατελείωτο, ανεξάντλητο θησαυρό. Η ανάγνωσή τους παρέχει στην ψυχή απερίγραπτη γλυκύτητα. Είναι γραμμένα με την έμπνευση του Αγίου Πνεύματος, και με την ανάγνωσή τους μόνο φωτίζουν το νου.

Βασανισθείτε, μοχθείστε, θλιβείτε, ευχηθείτε, κλάψτε με όλη σας την ψυχή διαβάζοντάς τα.

Αγαπητέ, πάτερ Δαβίδ, τί με αναγκάζει να σας γράφω, όταν υπάρχουν η Αγία Γραφή και τέτοια πληθώρα αγιοπατερικών έργων, στα οποία μπορεί να βασίζεται ο καθένας που γράφει σήμερα, όταν μάλιστα σύμφωνα με την εντολή των αγίων Πατέρων κανένας δεν πρέπει να τολμά να διδάσκει από τον εαυτό του; Τίποτε άλλο, παρά η επιθυμία της αγάπης χάριν του Χριστού να σας υπηρετήσω στο μέτρο του δυνατού.

«Η επιστήμη συντομεύει για μας την πείρα της ζωής που  φεύγει γρήγορα»4. Να η επιθυμία μου· να συντομεύσω για σας τη δαπάνη μόχθου και χρόνου για την απόκτηση πνευματικής πείρας και γνώσεως, και να σας υποδείξω την αληθινή και απλανή οδό (να υποδείξω και όχι να χειραγωγήσω) στο μέτρο που μπορώ5.

Έχοντας επίγνωση της ανεπάρκειάς μου, προσευχήθηκα πολύ στον Θεό και στη Θεομήτορα να με ελευθερώσουν από το έργο αυτό που υπερβαίνει τις δυνάμεις μου, να είμαι τρόπον τινά ο πνευματικός σύμβουλός σας. Ωστόσο μέχρι τώρα δεν ευδόκησε ο Θεός να αποφύγω τη μέριμνα αυτήν, και ως εκ τούτου με θλίψη, πόνο και δάκρυα σήκωσα, όπως μπορούσα, το βάρος αυτό.

[//197] Οι συνεχείς σκέψεις μου για σας, η συγγραφή επιστολών τις νύχτες, και ύστερα η πλήρης εξάντληση στην αγρυπνία του όρθρου, κατέστρεψαν εντελώς την ησυχία μου.

Είναι δύσκολο να καθοδηγήσει κάποιος ακόμα και έναν απλό, αδαή και ευκολόπιστο άνθρωπο. Πόσο ασύγκριτα βαρύτερο όμως είναι να επιχειρήσει να συμβουλεύσει άνθρωπο μορφωμένο και με υψηλή διανοητική ανάπτυξη.

Στην πνευματική ζωή είναι γνωστό ότι υπάρχει μια τάξη, που πρέπει να τηρηθεί απαραίτητα για τη σωστή ωρίμανση του ανθρώπου. Τυχαίνουν βέβαια

4 Από την τραγωδία του Α. Σ. Πούσκιν, Μπόρις Γκοντουνώφ.

5 Προσθήκη: «Κατά την ανεξιχνίαστη πρόνοια του Θεού για μένα ο Κύριος μου έδωσε να γνωρίσω την αρχή της αληθινής οδού προς τη σωτηρία».

και εξαιρετικές περιπτώσεις, αλλά τότε όλα γίνονται από τον Θεό χωρίς τη συνέργεια της ανθρώπινης χειραγωγίας ή θελήσεως. Μόλις όμως απαιτείται η χειραγωγία ή η θέληση ή η συναίσθηση στην επιλογή πράξεων, τότε  οπωσδήποτε χρειάζεται η τάξη.

Δεν επιτρέπεται να παρακάμψει κάποιος τις κατώτερες βαθμίδες και να ανέβει στην κορυφή. Όταν λοιπόν ομιλούν σε τέτοιον άνθρωπο για τα έργα των αρχαρίων, που ενδέχεται να μην είναι τέλεια σε πολλά, τότε αυτός, διαβάζοντας κάπου για τα τελειότερα και κατανοώντας διανοητικώς τα αναγνώσματα αυτά, αρχίζει να ορμά προς την τελειότητα εκείνη όχι από την καθιερωμένη οδό.

Η απόκρυψη από το μαθητή πολλών πραγμάτων είναι αναγκαία, για να  τα γνωρίσει αργότερα στον καιρό τους μέσα από την ίδια τη ζωή και όχι μόνο αφηρημένα με το νου, πράγμα όχι απλά ανώφελο αλλά και επιζήμιο. Ο εχθρός θα τον παρακινεί σε αγώνες που δεν ανταποκρίνονται στις δυνάμεις του, και  τότε συνεχώς θα του ψιθυρίζει: Δες αυτό, δες εκείνο· να η χάρη, να η τελειότητα, να εκείνος ο γνόφος ή το φως ή η αλήθεια κ.ο.κ. Με αυτά λοιπόν ο εχθρός θα τον οδηγήσει προς την ολοκληρωτική απώλεια, εισάγοντας στη θέση της αλήθειας την πλάνη ή γεμίζοντας το νου και την καρδιά του με οίηση και θα τον κάνει ανίκανο να δεχθεί τη χάρη του Θεού, που είναι πάντοτε έτοιμη να μας επισκεφθεί.

[//198] Όταν σας λέω κάτι, τότε εσείς, παρά την αγαθή και αξιέπαινη  διάθεση να εννοήσετε, υποβάλλετε τους λόγους μου σε τέτοια ανάλυση, που υπερβαίνει σαφώς το οφειλόμενο μέτρο. Για να εξηγήσει κάποιος όλες σας τις απορίες, χρειάζεται πολύ χρόνο, γιατί εσείς κάποτε περνάτε στο δογματικό επίπεδο, εντοπίζετε διαφωνία εκεί, όπου στην πραγματικότητα δεν υπάρχει  παρά μόνο διαφορά ψυχοσυνθέσεως και επιπέδου των ανθρώπων εκείνων, προς τους οποίους απευθύνονται οι συμβουλές κ.ο.κ. Σε ορισμένες από τις ερωτήσεις σας προσπαθώ να απαντήσω σύντομα, ενώ οι υπόλοιπες θα καταστούν σαφείς από μόνες τους γρήγορα.

Τώρα λοιπόν, σε συνέχεια των τελευταίων επιστολών μου, θεωρώ σπουδαιότερο να σας αναφέρω ότι όσα έχω πει είναι άλλοτε υψηλά και άλλοτε απλά. Διατυπώθηκαν με τέτοια ενότητα, που σύμφωνα με την πρόθεσή μου όφειλαν από τη μια να σας οδηγήσουν στην πίστη και την επίγνωση ότι εκείνη η οδός, την οποία προσπαθώ να σκιαγραφήσω μπροστά σας, είναι η αληθινή, από την άλλη να σας συγκρατήσουν στα όρια του κατά δύναμη εφικτού και καθιερωμένου6.

Σας μιλώ για όσα είμαι βέβαιος, επειδή τα έζησα ο ίδιος. Θέλω όμως να τελειώσω τις αναφορές στη μηδαμινή μου πείρα. Γνωρίζω ότι εσείς δεν με κατακρίνατε γι’ αυτό, αλλά ωστόσο δεν είναι σεμνό να μιλά κάποιος για τον εαυτό του.

Τόσο πολύ υπέφερα, γιατί δεν είχα πιστό οδηγό ή καλύτερα τέτοιον που θα μπορούσε  να  με  κρατήσει  στα  χέρια  του,  ικανοποιώντας  ως  έναν  βαθμό  τις

6 Προσθήκη: Βλ. Παράρτημα Ι,4: «Μετάνοια», σσ. 337‐340.

ψυχικές και διανοητικές μου αναζητήσεις. Υποτάχθηκα ως την τέλεια άρνηση  του εαυτού μου, μολονότι άκουσα και είδα από τον οδηγό μου πράγματα υπερβολικά απλά και στοιχειώδη, που μπορούν να ικανοποιήσουν μόνο ολιγογράμματο και απλοϊκό [//199] άνθρωπο. Έπρεπε να θάψω τον εαυτό μου στη γη, να ταπεινωθώ ίσως σε σημείο παραλογισμού. Όταν λοιπόν σκεφτόμουν τα υψηλότερα, τότε έπρεπε να ενεργώ με βάση τις δικές μου εικασίες. Και ξέρετε αλήθεια, πόσες φορές προσέκοψα και προσκόπτω μέχρι τώρα σε εμπόδια που κάποτε ήταν και φοβερά, σχεδόν θανάσιμα; Εκατοντάδες φορές ήμουν έτοιμος να πεθάνω. Πήγαινα συχνά στο νοσοκομείο. Έπεφτα συχνά στο δωμάτιό μου με δάκρυα πόνου, χωρίς ελπίδα να αναρρώσω κάποτε. Επιθυμία μου ήταν, έστω και λίγο, να σας προφυλάξω στην αρχή της πορείας σας από κάποια πράγματα που σε εμένα προξένησαν ζημιά, ίσως και ανεπανόρθωτη. Κινούμαι μεταξύ των ανθρώπων και φαίνομαι εύθυμος στην όψη, αλλά η ψυχή μου θλίβεται πολύ. Θα ήθελα να κλαίω πεσμένος με το πρόσωπο στη γη και να μη σηκωθώ πριν από  την ημέρα της λύτρωσης ή της κρίσης, αλλά αποκάμνω γρήγορα από το κλάμα.

Πόσες φορές έκλαιγα τόσο, ώστε μου φαινόταν ότι η κοιλιά μου καιγόταν και ανέβλυζε δάκρυα. Αλλά και μέχρι σήμερα δεν βλέπω πρόοδο, δεν μπορώ να διορθωθώ ούτε στο ελάχιστο. Ένα μόνο κατάλαβα, ότι δεν πρέπει ποτέ ο άνθρωπος να ορμά προς τα οράματα, προς τη θεωρία, προς τις υψηλές κατακτήσεις. Όλα αυτά είναι ο δρόμος της πλάνης. Η οδός προς την Ουράνια Βασιλεία περνά από τον άδη. Πρέπει με όλη μας τη δύναμη, ενσυνείδητα, να κατεβούμε με το νου στον άδη, δηλαδή να θεωρούμε τον εαυτό μας άθλιο, ανάξιο της ευσπλαγχνίας του Θεού, άξιο καταδίκης για την κακία του, για την  αθλιότητά του, για την αντίστασή του στον Θεό, άξιο με άλλα λόγια για τα αιώνια βάσανα του άδη. Μόνο όταν η ψυχή αποκάμνει από τη συναίσθηση αυτή, μπορεί να ελπίζει στο έλεος του Θεού και να μην απελπίζεται7.

[//200] Οφείλουμε να κατεβάζουμε τον εαυτό μας στον άδη, αλλά, επαναλαμβάνω, αυτό σημαίνει να κρίνουμε τον εαυτό μας άξιο του άδη. Βέβαια δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να φανταζόμαστε κάτι κατά τη διάρκεια της πράξης αυτής. (Για ποιόν λόγο να φανταζόμαστε, όταν ο άδης είναι στην ψυχή μας). Τα λόγια μου για τον άδη σας οδήγησαν σε απορία. Και πολλά όμως άλλα σας δημιουργούν απορίες και σημειώνετε τόσο πολλά από τα γράμματά μου, ώστε να

7 Προσθήκη: «Δεν καταλάβατε το λόγο μου, ότι δηλαδή  ο  ασκητής  ενσυνείδητα κατέρχεται σιγά‐σιγά στον άδη … όσο του το επιτρέπουν οι δυνάμεις του – οι ψυχικές του δυνάμεις. Σας το τονίζω, ενσυνείδητα, με το νου και την αίσθηση της καρδιάς. Αυτό δεν σημαίνει

«κενό», απουσία σκέψεων, αδρανή κατάσταση του νου, αλλά κυρίως εργασία (ενεργό κατάσταση, ωστόσο εντελώς ελεύθερη από κάθε φαντασία των αισθήσεων), που συγκεντρώνεται τρόπον τινά στη σκέψη να αναγνωρίζει ότι είναι αμαρτωλός που έθλιψε τον Θεό, άξιος του άδη και ανάξιος του παραδείσου. Και έτσι πρέπει να γίνεται. Άδικα μπήκατε σε ανώφελες σκέψεις. Νομίζω πως αν σας μιλώ για την άυλη ζωή, τότε δεν έχω υπόψη μου αυτό το «κενό». Όχι, αγαπητέ. Και στον άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη δεν πρόκειται για

«κενό», αλλά για μεγάλο, ανείπωτο, πλήρωμα και φως σκέψεως. Γι’ αυτό όμως θα μιλήσουμε άλλη φορά. Δεν εννοήσατε το λόγο μου περί άδου. Κάποτε όμως ο Θεός θα δώσει να  καταλάβετε».

μη γνωρίζω σε τι πρώτα να σας απαντήσω. Γι’ αυτό μου φαίνεται ότι μεταξύ τους (οι σημειώσεις) δεν έχουν αλληλουχία. Δεν κατανοώ, για παράδειγμα, γιατί ύστερα από το «πρέπει να συνηθίσουμε να παραμένουμε στην καρδιά με την προσοχή του νου» αναφέρετε από τα λόγια μου: «Η πλάνη έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι ο άνθρωπος πλάθει στο νου του εικόνες ή παραδίνεται  σε ψυχολογική έξαρση», και έπειτα το «φυλαχθείτε από την ονειροπόληση», και πιο πέρα το «αίσθημα» του φόβου του Θεού ή την επίγνωση του μεγαλείου της χριστιανικής κλήσεώς μας.

Δεν καταλαβαίνω, τι σας προκαλεί σύγχυση;

[//201] Να στεκόμαστε με το νου στην καρδιά σημαίνει να συγκεντρώνουμε το νου σε εκείνο το μέρος (τον φυσικό χώρο), όπου βρίσκεται η καρδιά μας (η

«σάρκινη», που κτυπά στο στήθος μας). Δεν πρέπει τότε να πλάθουμε οποιαδήποτε εικόνα και δεν χρειάζεται να φανταζόμαστε ούτε την ίδια την καρδιά. Μόνο να στεκόμαστε «γυμνοί» (από κάθε αλλότρια σκέψη) με το νου, σκεπτόμενοι καθαρά (άμορφα, ασχημάτιστα) για τον Θεό και να επικαλούμαστε το Θείο όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, Υιού του Θεού8. Θα δείτε κατά τη διάρκεια της πράξης αυτής τι συμβαίνει, και τότε θα είναι δυνατό να μιλήσετε γι’ αυτό. Και αυτό είναι ένα. Τελείως διαφορετικό από το να παραδοθεί κάποιος  στην ονειροπόληση. Αυτό πράγματι πρέπει να το αποφύγουμε9.

Περιττή επίσης μου φαίνεται η αναζήτηση από μέρους σας μεταφυσικών εννοιών για την καρδιά10.

Ενδέχεται ωστόσο να έχουν γεννηθεί μέσα σας όλες αυτές οι αμφιβολίες, γιατί ο Ιωάννης του Σταυρού διδάσκει το αντίθετο. Αλλά να ξέρετε, αγαπητέ, ότι αν η διδασκαλία του για τη «νοερά ησυχία» είναι ορθή, τότε δεν θα υπάρξει μεταξύ μας καμιά διαφωνία. Εσείς όμως απλώς αρχίσατε να τρέχετε προς τα  εκεί, όπου δεν πρέπει ακόμη [//202] να προσπαθείτε να εισδύσετε· και μου φαίνεται πως δεν καταλαβαίνετε ακόμη πλήρως, έστω και αν γράφετε στο γράμμα σας ότι σας είναι όλα πολύ κατανοητά. Εντούτοις, ίσως σφάλλω εγώ ως άνθρωπος και όχι εσείς. Τότε παρακαλώ να με διορθώσετε.

Στο τελευταίο σας γράμμα γράφετε τα ακόλουθα. «Μου φαίνεται ότι με τον όρο καρδιά οι ορθόδοξοι εννοούν εκείνο το κενό των δυνάμεων11, στο οποίο αναφέρεται ο Ιωάννης του Σταυρού, αν και σύμφωνα με τη συνήθη σύγχρονη

8 Προσθήκη: «Να στέκεσαι με το νου στην καρδιά είναι ένα πράγμα· να σχεδιάζεις εικόνες στο νου και ονειροπόληση είναι εντελώς άλλο. Το πρώτο είναι καλό, το άλλο πρέπει να το αποφεύγουμε».

9 Προσθήκη: «Πρέπει επίσης να κάνετε και το άλλο, που εγώ, συγχωρείστε με, σας συμβούλεψα: δηλαδή, να συνηθίσετε την προσοχή του νου σας να στρέφεται προς την καρδιά.  Και αυτό συνοδεύεται πάντοτε με την προσευχή του Ιησού κυρίως. Πάντοτε να θυμάσθε και να το κάνετε, με ειρήνη, με απλότητα. Αργότερα θα σας εξηγήσω, γιατί χρειάζεται αυτό».

10 Προσθήκη: «Βλ. Παράρτημα Ι,5: “Για το πώς πρέπει να αγωνιζόμαστε με το νου”, σσ. 341‐343».

11 Στα γαλλικά ”vide des puissances”: «το κενό των (ψυχικών) δυνάμεων».

(κοσμική) έννοια, η καρδιά σημαίνει κυρίως την αφθονία των αισθημάτων και της συνειδήσεως». Και συνεχίζετε, «”ο νους στην καρδιά” μήπως αποτελεί τη συνέπεια της χαρισματικής επιγνώσεως ότι βρίσκεται στο “σκοτάδι”;».

Από τα λόγια σας δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς προς τα πού κλίνει η καρδιά σας· προς την πρώτη, βεβαίως, ερμηνεία. Τη δεύτερη, φτάνετε στο σημείο ακόμη και να την καταδικάζετε, κατά κάποιον τρόπο, ως μη πνευματική. Στις σκέψεις που θα παραθέσω δεν θα στηριχθώ σε κάποια ιδιαίτερη διδασκαλία της Ορθόδοξης ασκητικής, αλλά κυρίως στη διαίσθησή μου. Γι’ αυτό, αν υπερβάλω σε ανοησίες, μην τις καταλογίσετε σε κανένα άλλον παρά σε μένα.

Το θέμα της καρδιάς σας ενδιέφερε και από ενωρίτερα ακόμη. Θυμάμαι πως αναφέρατε σε προσωπική μας συνομιλία ότι θέσατε στον πατέρα Θεοδόσιο ήδη στα Καρούλια το ερώτημα: «τί πρέπει να εννοήσουμε με τον όρο καρδιά».  Δεν θυμάμαι ακριβώς τί σας απάντησε εκείνος. Θυμάμαι όμως μόνο ότι σας ικανοποίησε κάπως με την απάντησή του, γιατί και αυτός έδινε στην καρδιά μεταφυσικό ορισμό. Θέλω λοιπόν να σας προτείνω σχετικά με μια πρακτική και ενεργό πνευματική ζωή, που να συμφωνεί με το πνευματικό [//203] επίπεδο ή την κατάστασή σας: Να μη παρασύρεσθε, προς το παρόν, από την αναζήτηση μεταφυσικών εννοιών για την καρδιά, αλλά να προσεγγίσετε τη λύση του προβλήματος αυτού πολύ απλούστερα. Αυτό θα σας οδηγήσει ασφαλέστερα στην αλήθεια, όταν ευδοκήσει ο Θεός. Κάποτε η «πνευματικότητα» είναι περιττή για τους ανθρώπους. «Υπερβολικά πνευματικοί» υπήρξαν οι εικονομάχοι, στους οποίους το φρόνημα των Ορθοδόξων για τις εικόνες φαινόταν σαρκικό και όχι πνευματικό. Το ίδιο ισχύει και για την καρδιά (ΚΑΡΔΙΑ). Μου φαίνεται ότι πλάσατε στο νου σας μια «υπερβολικά πνευματική» θεωρία, που μπορεί να σας βλάψει στην άσκηση της νοεράς προσευχής.

Φοβάμαι μήπως οι σκέψεις μου σας φανούν τώρα σαρκικές, εγκόσμιες. Φοβάμαι μήπως καταλήξετε στο συμπέρασμα ότι μιλώντας για αισθήματα  (όπως του φόβου του Θεού και τα υπόλοιπα πνευματικά αισθήματα) εννοώ κάτι το αισθησιακό. Όχι βέβαια. Αυτό θα ήταν λάθος να το υποθέσετε από την πλευρά σας. (Αν προλάβω, θα προσθέσω στην επιστολή μου για σας απόσπασμα από τα γράμματα του Θεοφάνους του Εγκλείστου).

Τα παραθέτω όλα αυτά, όχι για να απορρίψω την ύπαρξη βαθύτερων εννοιών για την καρδιά, διαφορετικών από αυτήν που προτείνω, αλλά για να τονίσω ότι η οδός που οδηγεί προς εκείνη την καρδιά περνά δια μέσου αυτής της σάρκινης καρδιάς.

Μπορούμε να παραλληλίσουμε κατά κάποιον τρόπο τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον εγκέφαλο και το νου με τη σχέση ανάμεσα στη σάρκινη‐φυσική καρδιά και εκείνη την καρδιά, που αποτελεί τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Μετά την έξοδό της από το σώμα η ψυχή διατηρεί το νου της ικανό να σκέπτεται· διαφυλάσσει επίσης την καρδιά της, όχι πια τη σαρκική‐φυσική, αλλά την πνευματική, ας [//204] την ονομάσουμε έτσι. Αλλά όμως, όπως στην φυσική ζωή η δραστηριότητα του νου συνδέεται αναπόσπαστα με τη δραστηριότητα του εγκεφάλου, έτσι ακριβώς και η σάρκινη‐φυσική καρδιά μας αποτελεί το κέντρο

των εκδηλώσεων της πνευματικής ζωής καθόλη τη διάρκεια της παραμονής της στο σώμα (ΚΑΡΔΙΑ).

Όταν κατά τη δωρεά του ελέους του Θεού ο νους σας ενωθεί με την  καρδιά, τότε θα διαπιστώσετε ότι η ένωση αυτή είναι διαμονή στα «έσω», στον εσωτερικό άνθρωπο. Είναι η ένωση της φύσεώς μας, που κατακερματίσθηκε μετά την πτώση στην αμαρτία, σύμφωνα με την διδασκαλία των αγίων Πατέρων (Μέγας Βασίλειος)12. Μένοντας ο άνθρωπος στην καρδιά σκέπτεται τον Θεό καθαρά, βλέπει όλα τα τελούμενα σε αυτήν, βλέπει τους λογισμούς, όταν την προσεγγίζουν, τους απορρίπτει, τους αναιρεί με την προσευχή του Ιησού, δεν  τους επιτρέπει να εισέλθουν εκεί κ.ο.κ. Είναι δραστηριότητα ακατάπαυστη (ΚΑΡΔΙΑ).

Μη σκέπτεσθε τώρα για τα μεγάλα. Δεν θα κατορθώσετε κατά την γνώμη μου τίποτα άλλο, παρά να προκαλέσετε ζημιά. Αν τα περιέπλεξα, τότε σας παρακαλώ, δίχως άλλο υποδείξτε τα λάθη μου. Και εγώ επίσης θέλω να εννοήσω εκείνο που εσείς εννοήσατε. Μου φαίνεται ότι αναζητείτε δρόμους προς «εκείνη» την καρδιά, αγνοώντας «αυτή» (τη σαρκική‐φυσική), ενώ εγώ πιστεύω ότι εδώ κρύβεται κάποιο λάθος, γι’ αυτό και σας εναντιώθηκα (ΚΑΡΔΙΑ). Αλλά παρόλα αυτά, αφού υπογράμμισα το λάθος σας, νομίζω ότι αποκτήσατε πλέον βαθύτερη κατανόηση της πνευματικής ζωής, αν και θα ήταν καλύτερο να μην την προσεγγίζετε με τον τρόπο αυτό.

[//205] Έχετε πλησιάσει προς την αλήθεια τόσο σχετικά με τη διαφορά του θείου και αληθινά πνευματικού από το ανθρώπινο‐ψυχικό, όσο και σχετικά με τη σημασία του να γίνουμε τέκνα Θεού ή μέτοχοι του Θείου είναι (θα προτιμούσα της θείας ζωής). Θεωρώ όμως απαραίτητο να μου εξηγήσετε, με ποιόν τρόπο σας δημιουργήθηκε αυτή η αντίληψη.

Παρακαλώ, γράψτε μου οπωσδήποτε για το θέμα αυτό. Αν και εγώ έχω να σας κάνω προειδοποιητικά την εξής παρατήρηση: Αν το καταλάβατε μόνο διανοητικά, στηριχθήκατε στο βιβλίο του Ιωάννου του Σταυρού. Τότε  λοιπόν γιατί αναφέρετε ότι προτίθεσθε «να πεισθείτε με αυτές τις απόψεις και να τις εκθέσετε ως δικές σας»; Αν όμως σας επισκέφθηκε η χάρη του Θεού, και τότε πάλι, όταν μπορέσετε γράψτε μου.

Τώρα, όπως βλέπω, δεν είναι ανάγκη να σας γράφω ότι η ύπαρξη των εννοιών του πνευματικού, του ψυχικού και του σαρκικού στην ασκητική ορολογία δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι ο άνθρωπος εκλαμβάνεται ως τρισύνθετος (δηλαδή από πνεύμα, ψυχή και σώμα). Σύμφωνα με τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας ο άνθρωπος συνίσταται  από ψυχή και σώμα.

Στο σημείο αυτό επίσης, όπως και στη συζήτηση για την καρδιά, θα ήθελα να σας προσγειώσω από τον ουρανό στη γη. Οι άγιοι Πατέρες λένε: «Αν δεις νέο

12 Πρβλ. Μεγάλου Βασιλείου, Ομιλία εις το «πρόσεχε σεαυτώ» PG 31,197D‐217B.

που αυθαίρετα ορμά στον ουρανό, άρπαξέ τον από τα πόδια και πέταξέ τον στη γη»13.

Σύντομα θα έχετε, ελπίζω, τα βιβλία, και τότε δεν θα υπάρχει καθόλου η ανάγκη να σας γράφω για την πνευματική ζωή. Έθεσα ως σκοπό μου μια κάπως βραδύτερη [//206] προοδευτική κίνησή σας, αλλά τώρα βλέπω ότι εσείς αρπαχθήκατε από τις ψηλές κορυφές. Φοβάμαι ότι όλα αυτά γίνονται περισσότερο με τις εικασίες του νου σας και όχι με το φωτισμό της χάριτος. Αν η υπόθεσή μου αυτή είναι σωστή, τότε, ξέρετε, δεν είναι πια απαραίτητο να σας επισκεφθεί η θεία χάρη, γιατί εσείς και χωρίς αυτή μαθαίνετε να κατανοείτε τον πνευματικό, θείο νόμο. Μένει μόνο να ενεργείτε σύμφωνα με εκείνο που μαθαίνετε, γιατί όπως έχει λεχθεί, αμαρτία είναι, όταν γνωρίζει κάποιος να επιτελεί το αγαθό και δεν το κάνει (ΟΜΩΣ ΧΩΡΙΣ ΤΗ ΘΕΙΑ ΧΑΡΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ Ο ΘΝΗΤΟΣ ΝΑ ΠΡΑΤΤΕΙ ΤΟ ΑΓΑΘΟ ΚΑΙ ΤΟΤΕ ΟΙ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΙΝΟΝΤΑΙ Η ΠΟΙΟ ΑΠΑΝΘΡΩΠΗ ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΑ).

Απορούσατε ακόμη για την έκφρασή μου ότι «ο Θεός εγκαταλείπει τον άνθρωπο σε πόνους και κόπους». Δεν πρέπει, μου φαίνεται, η έκφραση αυτή να σταθεί αφορμή για να συμπεράνετε ότι σκέπτομαι πως ο άνθρωπος μπορεί κατά κάποιον τρόπο να κάνει το αγαθό χωρίς τη συνέργεια της θείας χάριτος. Ωστόσο επαναλαμβάνω και πάλι και πιστεύω ότι σας είναι απαραίτητο να το θυμάστε αυτό. Ναι, πράγματι, ο Κύριος κάποτε κρύβει τη χάρη Του σε τέτοιο βαθμό, ώστε εμείς δεν την αισθανόμαστε καθόλου μέσα μας. Τότε λοιπόν κάθε πράξη, ακόμη και μικρή, κατά την εντολή του Θεού, γίνεται με βία του εαυτού μας και με πόνο. Αλλά η κατάσταση αυτή της πάλης και της απουσίας της αισθητής χάριτος μου φαίνεται πως είναι τέτοια, ώστε ο άνθρωπος που βρίσκεται σε αυτήν δεν μπορεί να κάνει το θέλημα του Θεού ή να εκπληρώσει την δικαιοσύνη Του … Δεν είναι όμως ανάγκη να μιλήσουμε γι’ αυτό.

Διψυχία είναι ο δισταγμός, η αμφιβολία, η ανεπάρκεια της πίστεως (Απόστολος Ιάκωβος)14. Γενικά λοιπόν οφείλω να πω ότι πολλοί ξεχνούν την ακολουθία των βιωμάτων [//207] τους, γιατί δεν μπορούν να σταθούν με το νου στην καρδιά και να δουν πραγματικά την τακτοποίησή τους. Πρόσφατα είπα σε κάποιον: «Προσευχήθηκα για σας χθες και πόνεσε πολύ η ψυχή μου. Αντιμετωπίζατε μεγάλο πειρασμό, δυνατή ακηδία». Αυτός απαντά: «Όχι, για όλα δόξα τω Θεώ»! Την επομένη ημέρα έρχεται ξανά και μου λέει: «Πράγματι, μου ήταν δύσκολη εκείνη η ημέρα». Όταν τον ρώτησα: «Γιατί λοιπόν το αρνηθήκατε χθες»; Μου λέει: «Να, ήρθε χαρά στην ψυχή μου και ξέχασα όλα όσα έγιναν».

Στην πραγματικότητα όμως αυτό συνέβη, γιατί δεν μπορεί να επιτηρεί την καρδιά του, και ο νους του, διάχυτος στον έξω κόσμο, λησμονεί γρήγορα όλα όσα συνέβησαν στην ψυχή (ΚΑΡΔΙΑ).

13 Αρχαίο Πατερικό, (στα ρωσικά) κεφ. 10, σ. 159. Μόσχα 1891.

14 Βλ. Ιακ. 1,8.

Πάλι επιστρέφω στα ίδια, για να σας προειδοποιήσω για τον κίνδυνο της τάσης να επιδιώκετε υψηλές κατακτήσεις.

Ο εχθρός βεβαίως δεν αδρανεί. Θα αρχίσουν τότε –να φυλάγει ο Θεός– οι

«οράσεις», οι «χαρισματικές» επισκέψεις. Όλα θα πάνε σχετικά εύκολα, η αγρυπνία, η νοερά προσευχή, η εγκράτεια στην τροφή και, εν συντομία, η πορεία προς την τελειότητα. Και τότε θα είναι δύσκολο να σας πείσουμε για οτιδήποτε (ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ ‐ ΟΙΗΣΗ). Για την ώρα δεν είναι αργά. Να εφαρμόζετε ως κανόνα σε όλη σας την ζωή το: «Μην επιθυμείτε οράσεις (και θεωρία), ακόμη και στον καιρό της οράσεως»15.

Υπάρχει μόνο μια θεωρία και όραση που πρέπει να ποθούμε με όλη μας τη δύναμή μας. Η όραση της αμαρτίας μας. Τίποτε παραπάνω δεν μας χρειάζεται για τη σωτηρία. Βεβαίως υπονοείται εδώ η μεταμέλεια για την αμαρτία που βλέπουμε.

[//208] Έτσι λοιπόν με όλη μου την ψυχή χαιρετίζω το είδος της προσευχής, που κάνατε πριν από τον τελευταίο καιρό· αυτό για την επίγνωση των αμαρτιών σας, της αναξιότητας, της ασχήμιας, της μηδαμινότητάς σας· να εκφράζετε στον Θεό τα αισθήματα της καρδιάς σας με απλότητα, χωρίς εξεζητημένα λόγια, αλλά καταλαβαίνοντας, συναισθανόμενος τι παρακαλείτε. Αυτή είναι ορθή προσευχή. Μόνο που δεν χρειάζεται να πλάθετε οποιεσδήποτε εικόνες στο νου.

Φθάσαμε στην προσευχή του Ιησού, αν και σας μίλησα ήδη για την ένωση του νου με την καρδιά κατά το χρόνο της τελέσεώς της. Θα είναι όμως καλύτερα, αν απλώς συνηθίσετε στα λόγια της προσευχής αυτής, περικλείοντας το νου σε αυτά. Είναι πάντως καλό η καρδιά κατά τη διάρκεια της προσευχής να ανταποκρίνεται με συμπάθεια, που να περικλείει μέσα της μετάνοια: «Ελέησόν με τον αμαρτωλόν».

Όταν όμως με τα λόγια της προσευχής, από τη συμπάθεια προς το όνομα του Ιησού Χριστού, γλυκαθεί η καρδιά, τότε ο νους ελκύεται από μόνος του προς τα εκεί. Αυτό χρειάζεται μόνο: γλυκειά, συγκεντρωμένη μετάνοια ενώπιον του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Είθε να δώσει ο Κύριος σε σας και σε μένα να το πετύχουμε αυτό με τις προσευχές σας!

Συγχωρείστε με, αγαπητέ, πάτερ Δαβίδ, και ευλογείτε.

Θα ήθελα να μιλήσω ακόμη μαζί σας, αλλά όλα προς το παρόν καταλήγουν σε ένα: Στην πνευματική ζωή, κατά τον νόμο του Χριστού, η σκέψη κινείται με τάξη αντίστροφη από τη συνηθισμένη ανθρώπινη τάξη. Όταν αρχίσεις να ταπεινώνεις τον εαυτό σου ως τη γη, τότε ο Θεός σε ανεβάζει στον ουρανό. Όταν θεωρείς τον εαυτό σου άξιο του άδη [//209] ιδιαίτερα αν αυτό γίνεται με ειλικρίνεια, από τα βάθη της ψυχής σου, τότε το χέρι του Θεού σε εισάγει στη θεωρία των ατελευτήτων αΰλων, υπεραισθητών, υπερνοητών, ακαταλήπτων επουρανίων αγαθών (ΛΟΓΟΙ ΟΝΤΩΝ), για τα οποία είναι ανώφελο να εικάσει κάποιος, πριν τουλάχιστον τα γευθεί.

15 Βλ. Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ 7,56, PG 88,813C.

Πάντοτε θα προσεύχομαι για σας, ευλογώντας τον Θεό που έδωσε σε μένα τον ανάξιο στο πρόσωπό σας πολύτιμο και αγαπημένο εν Χριστώ πατέρα και συνευχέτη.

Ο αμαρτωλός ιεροδιάκονος Σωφρόνιος Δεν πρόλαβα να σας παραθέσω το απόσπασμα από τα γράμματα του Θεοφάνους            του        Εγκλείστου,                         όπως                          σας      υποσχέθηκα.              Ο    Γέροντας   πατήρ Σιλουανός χαίρεται  με  την  πρόοδό  σας και  προσεύχεται  για  σας.  Σας στέλνει

τους χαιρετισμούς και τις ευχές του.

ιεροδιάκονος Σωφρόνιος Άθως, 14/27 Δεκεμβρίου 1932