ΘΑΡΣΕΙΤΕ! Η «Μυστική Νύχτα» του Ιωάννου του Σταυρού.

Η νομιμότητα της πνευματικής του πείρας για κάθε ευχέτη.

Ο π. Γεράσιμος. «Θαρσείτε»! Η πνευματική απομόνωση.

Η Θεοεγκατάλειψη. Τα παθήματα.

Βαθυσέβαστε και αγαπητέ εν Χριστώ αδελφέ, πάτερ, Σωφρόνιε, Ευλογείτε!

Ιερά Μονή Πεντέλης, Αθήνα, 3 Σεπτεμβρίου 1936 1

Δεν σας έγραψα από τον Μάϊο. Πολύ μεγάλο διάστημα. Συγχωρέστε με. Το γράμμα σας της 18/31 Μαΐου το έλαβα και χάρηκα πολύ που διαβάσατε τον Ιωάννη του Σταυρού και βρήκατε στο βιβλίο του πνευματική ωφέλεια και αναφέρετε ότι, «ενώ κατά τη μέθοδο και την ορολογία διαφέρει σημαντικά από τους ανατολικούς Πατέρες, στις βασικές ηθικοδογματικές του θέσεις συμφωνεί με αυτούς και βρίσκεται στο ύψος των μεγαλυτέρων ασκητικών έργων της Ανατολής». Αν και πάρα πολλά στο βιβλίο αυτό δεν αγγίζουν άμεσα την πλειονότητα ακόμη και των πιο ευλαβών ανθρώπων, ωστόσο θεωρούσα πάντοτε ότι η ανάγνωσή του είναι ωφέλιμη για κάθε λογικό άνθρωπο που ασχολείται σοβαρά με τη σωτηρία του· δίνει δηλαδή μερικές ιδέες για το ποια ακριβώς είναι η οδός της αληθινής [//373] ασκήσεως της προσευχής: Απαλλάσει τους ανθρώπους από την ψευδαίσθηση για την πνευματική τους αξία και για την ευκολία των πνευματικών κατακτήσεων εξηγώντας το πιο δύσκολο για την ανθρώπινη διάνοια (στο οποίο προσκόπτει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων). Με άλλα λόγια εξηγεί ότι, όταν ο άνθρωπος που ειλικρινά διψά για τον Θεό χάσει τη δυνατότητα να διανοείται, να αισθάνεται, να αντιλαμβάνεται και να ενεργεί ψυχολογικά, και πέφτει σε κάποια «νύχτα» ξηρασίας, παραλυσίας, αναισθησίας και ακηδίας, τότε δεν οπισθοχωρεί, αλλά βαδίζει προς τα εμπρός· αν υπομείνει αυτήν τη «νύχτα», χωρίς να προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τις ανθρώπινες ικανότητές του, αλλά μόνο να προσκολληθεί εξ ολοκλήρου στον Θεό από το βάθος της ψυχής του, με σκοπό να κάνει το θέλημα του Θεού, τότε αυτή η «νύχτα» θα καθαρίσει την ψυχή του και θα την καταστήσει πιο ικανή για την πρόσληψη άλλου, όχι ανθρώπινου τρόπου Θεογνωσίας. Η οδός αυτή είναι βασανιστική αλλά ασφαλής. Δεν γνωρίζω βιβλίο που θα μπορούσε να δώσει στους σύγχρονους ανθρώπους να εννοήσουν αμέσως όλα αυτά με συνοπτικότερο τρόπο και τέτοια σαφήνεια. Διατηρούσα ωστόσο κάποτε κάποιες επιφυλάξεις, κατά πόσο είναι απολύτως ορθόδοξο στις λεπτομέρειές του. Χαίρομαι πολύ με το απόσπασμά σας. Γράφετε ότι, «ίσως να μιλήσουμε κάποτε γι’ αυτό εκτενέστερα· κουράστηκα να γράφω». Αν επιθυμείτε, τότε παρακαλώ να μου υποδείξετε ιδιαίτερα σημεία ή υπαινιγμούς, όπου ο Ιωάννης του Σταυρού δεν

1 Η Επιστολή είναι απάντηση στην Επιστολή 24 του π. Σωφρονίου προς τον Δ.  Μπάλφουρ

(17‐18/30‐31 Μαΐου 1936). Βλ. σσ. 270‐273.

συμφωνεί με την Ορθόδοξη διδασκαλία. Βέβαια γράφει κυρίως από την πείρα του. Όπως σας ανέφερα, αυτός αναμόρφωσε τα μοναστήρια κυρίως με το παράδειγμα της προσωπικής του ευχετικής ασκήσεως. Προσέκρουσε στην αντίσταση των μοναχών. Τον έκλεισαν σε ένα από τα μοναστήρια, σε στενό δωμάτιο και τον ανέκριναν εξονυχιστικά κάθε ημέρα μέχρις [//374] αίματος· τελικά βγήκε από τη φυλακή με θαυμαστό τρόπο, όπως ο απόστολος Πέτρος. Γνωρίζουμε πάρα πολλά για τη ζωή του. Έζησε τον 16ο αιώνα. Έχω ένα μεγάλο βιβλίο με λεπτομερή περιγραφή της ζωής του, αλλά στο Παρίσι. Όταν μου στείλουν τα πράγματά μου, αν θέλετε, θα σας γράψω λεπτομέρειες της ζωής του. Αυτό βοηθά στην εκτίμηση του βιβλίου και εμπνέει πάντοτε τον αναγνώστη.

Πώς αισθάνεσθε; Μήπως πονάτε περισσότερο από όσο συνήθως; Ελπίζω ότι σιγά‐σιγά θα βελτιωθεί κάπως η κατάσταση της υγείας σας, θα βρείτε κάποια νέα σωματική ισορροπία, που θα είναι ανάλογη με τις περιορισμένες δυνάμεις σας. Ας γίνει όμως το θέλημα του Θεού. Αν θα ήταν δυνατό, ευχαρίστως θα αναλάμβανα την αρρώστια σας. Και αυτό, όχι μόνο γιατί θα ήθελα να βοηθήσω τον αδελφό μου, αλλά και γιατί κάποτε αισθάνομαι ότι επιθυμώ να είμαι άρρωστος, να δοκιμάσω αυτόν τον μαρτυρικό περιορισμό και όλα όσα συνδέονται με την πνευματική αυτήν εμπειρία: τη γνώση της ματαιότητας των ανθρωπίνων σχεδίων και επιθυμιών, την εγγύτητα του θανάτου, την υπομονή κ.τ.λ. «Ούς αγαπά Κύριος παιδεύει»2.

Ο π. Γεράσιμος Μενάγιας, μετά την εγχείρηση κατά την οποία επιτυχώς του αφαίρεσαν την πέτρα από τον ένα νεφρό, ήρθε εδώ σε μένα, αλλά  χρειάσθηκε να επιστρέψει πάλι στην κλινική. Κάποιος θρόμβος αίματος στον μηρό, συνέπεια λανθασμένης θεραπείας, θα αποδεικνυόταν μοιραίος, αν δεν προχωρούσαν στην αφαίρεση μεγάλου τμήματος του απονεκρωμένου ιστού. Τώρα και αυτό τελείωσε αισίως. Επιστρέφει εκεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Και αυτός διαβάζει τον Ιωάννη του Σταυρού και βρίσκει σε αυτόν μεγάλη ωφέλεια. Η ψυχή του βρίσκεται ήδη από [//375] πολλού στη «νύχτα» και βασανίσθηκε με αυτό. Θεωρούσε τον εαυτό του άνομο ενώπιον του Θεού για την απιστία του. Ακόμη δεν είχα τη δυνατότητα να τον γνωρίσω πολύ στενά στον πνευματικό τομέα, αλλά γνωρίζω αυτόν και την ιστορία του αρκετά, ώστε να βεβαιώνω ότι είναι εκλεκτός Θεού, ασκητής με εσωτερική προσευχητική ζωή, που έζησε, έπαθε και γνώρισε πολλά. Τον διακρίνει ωστόσο κάποια αναποφασιστικότητα ή αστάθεια ή ευαισθησία, (αλλά σε ασυγκρίτως μικρότερο βαθμό από εμένα). Ελπίζω πολύ ότι θα μπορέσει και πάλι να τακτοποιηθεί στον Άθω σε κατάλληλες συνθήκες παρά το μένος των ζηλωτών, και ότι θα σας γνωρίσει καλύτερα, γιατί εσείς μπορείτε να τον βοηθήσετε πολύ, ενώ  παράλληλα η στενή γνωριμία μαζί του δεν θα είναι και για σας ανώφελη. Σας παρακαλώ, αν το θεωρείτε εφικτό, να μιλήσετε μαζί του με προθυμία για την πνευματική ζωή, να μοιρασθείτε μαζί του λίγη από την πείρα σας, να μη διστάσετε  να  του  δώσετε  οδηγίες  και  εξηγήσεις,  να  παίρνετε  κάποτε  την

2 Βλ. Παροιμ. 3,12· Εβρ. 12, 6.

πρωτοβουλία να του μεταδίδετε εκείνο που θα του είναι σωτήριο. Σκοπεύει να περάσει λίγες ημέρες στο Παλαιό Ρωσικό μετά την επιστροφή του στο Άγιον Όρος. Μου φαίνεται πως ο Κύριος τον αγαπά πολύ και του στέλνει αλλεπάλληλες ασθένειες ως απόδειξη της αγάπης Του. Έχει κάθε είδος παθήσεως. Μεταξύ άλλων κρυολόγησε προσφάτως τόσο πολύ, ώστε να χάσει  την ακοή του, που ίσως αποκατασταθεί, αν κάτι τέτοιο είναι ιατρικά δυνατό,  μετά την πάροδο μερικών μηνών. Παρακάλεσε να σας χαιρετίσω.

Θαρσείτε, αγαπητέ πάτερ Σωφρόνιε, θαρσείτε! Ο Θεός σας έδωσε ισχυρή ψυχή και σας κάλεσε σε υψηλή άσκηση. Δεν είναι εκπληκτικό ότι από τη δυνατή ψυχή σας απορρέουν όλα όσα αυτή μπορεί να δώσει. Άλλοι, όπως εγώ, οπισθοχωρούν, μόλις αισθανθούν δυσκολία στην πορεία. Εμείς ήδη συνηθίσαμε να μην προσφέρουμε ούτε εκείνους [//376] τους αδύνατους καρπούς, που μπορεί κάποιος να αναμένει από μας, ακόμη και ανθρωπίνως. Εσείς όμως ήσασταν πάντοτε αφοσιωμένος με όλη την ψυχή στο έργο που κατά περίπτωση εκτελούσατε, είτε αυτό ήταν τέχνη ή ανάγνωση ή προσευχή ή κάτι παρόμοιο, και δεν πρέπει να χάσετε αυτή την καλή συνήθεια, αυτά τα γνωρίσματα του χαρακτήρα σας. Ο Κύριος πάντοτε θα αναμένει από σας να Τον υπηρετείτε μέχρις εξαντλήσεως. Και είσθε ικανός να το κάνετε με τη βοήθεια της χάριτός Του. «Πιστός ο καλών υμάς, ός και ποιήσει»3. Τόσοι άνθρωποι άκουσαν το κάλεσμα για τη σωτηρία, αλλά δεν διάλεξαν τη στενή οδό· πολλοί άρχισαν να  την βαδίζουν, αλλά οπισθοχώρησαν. Μακάριος και ευλογημένος εκείνος που έφθασε ως και το μοναχισμό, ακόμη περισσότερο όποιος έφθασε στον Άθω, όποιος περιστοιχίζεται από τόσο πολλούς ανθρώπους με δίψα για τον Θεό,  όποιος ζει σε τέτοιες εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες. Μη σας τρομάζουν ούτε αρρώστιες ούτε αναισθησία ούτε εχθρότητα ούτε έλλειψη κατανόησης από μέρους των ανθρώπων. Να θυμάστε πόσο δύσκολο είναι για μας να σωθούμε στον κόσμο με τόσα σκάνδαλα και εμπόδια, από τα οποία εσείς είσθε προστατευμένοι ζώντας στο Άγιον Όρος. Βαδίστε προς τα εμπρός, αποφασιστικά, μέσα από όλα αυτά, όπως βαδίζατε μέχρι τώρα. Όπως γράφετε, «αμεταμέλητα  τα χαρίσματα και η κλήσις του Θεού»4.

«Οίδαμεν δε ότι τοις αγαπώσι τον Θεόν πάντα συνεργεί εις το αγαθόν, τοις κατά πρόθεσιν κλητοίς ούσιν …»5. «Τί ούν ερούμεν προς ταύτα; Ει ο Θεός υπέρ ημών, τίς καθ’ ημών;»6.

[//377] «Δι’ υπομονής τρέχομεν τον προκείμενον ημίν αγώνα»7.

3 Α’ Θεσ. 5,24.

4 Ρωμ. 4,29.

5 Ρωμ. 8,28.

6 Ρωμ. 8,31.

7 Εβρ. 12,1.

Έγραψα στον π. Βασίλειο σχετικά πολλά για την εξωτερική πλευρά της ζωής μου. Όσον αφορά την εσωτερική μου κατάσταση, ζω εδώ περισσότερο νηφάλια και συντετριμμένα, παρά όταν ζούσα στην Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Η ιδιορρυθμία έχει το προνόμιο, ώστε ο μοναχός να ζει σχεδόν ως ερημίτης μέσα σε πολυάνθρωπη κοινότητα. Συμβαίνει για δύο τρεις ημέρες να  μη μιλήσω με κανένα, να μη δω κανένα, με εξαίρεση όσους συναθροίζονται στην Εκκλησία. Βρήκα εδώ έναν αρκετά αυστηρό πνευματικό, ωφέλιμο για μένα. Είναι σχετικά νεός μοναχός, προέρχεται από την Μονή των Ιβήρων και είναι πραγματικά ζηλωτής της μοναχικής ζωής· αλλά είναι φιλάσθενος, έχει την τάση να κρίνει αυστηρά και άλογα τους πάντες και τα πάντα και να διαπληκτίζεται με όλους τους αδελφούς εξαιτίας της μη μοναχικής διαγωγής τους και να μην υπολογίζει το θέλημα του Ηγουμένου (από αυτήν την άποψη πρέπει να προσέχω την επίδρασή του)· σε σχέση όμως με την τήρηση των κανόνων και του ασκητικού πνεύματος της μοναχικής ζωής, τη συμμετοχή σε όλες τις ακολουθίες, τον προσωπικό κανόνα, τις νηστείες, την απομάκρυνση από οικειότητα και περιττές συζητήσεις, την αμεριμνησία από κοσμικά έργα κ.λ.π., με συγκρατεί αυστηρά και είναι πολύτιμος βοηθός. Αν θέλετε να γνωρίσετε τις απόψεις του για τη ζωή, διαβάζει τον Νικόδημο τον Αγιορείτη, Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, της τε φαντασίας του νοός και της καρδίας, και ποίαι εισιν αι πνευματικαί και οικείαι του νοός ηδοναί, το πιο χρήσιμο και απαραίτητο ανάγνωσμα για τον μοναχό. Εγώ λοιπόν, διαβάζοντάς το σύμφωνα με την εντολή του, βρίσκω σε αυτό πάρα πολλά εντελώς περιττά [//378] στοιχεία, φιλολογία και σχολαστικότητα, που του αφαιρούν κάθε πειστικότητα για τους σύγχρονους ανθρώπους, που αδυνατούν να πεισθούν με κενή ρητορία ή  πληθώρα παραπομπών (ένα από τα πολλά «αγαθά» πλεονεκτήματα  του βιβλίου). Ωστόσο το κεντρικό μέρος, «Περί φυλακής νοός και καρδίας», είναι καλύτερο από το υπόλοιπο· πώς μπορεί όμως κάποιος να προτιμήσει ένα τέτοιο βιβλίο από όλα τα άλλα, και ιδιαίτερα από τα έργα των ιδίων των αγίων Πατέρων, εγώ δεν το καταλαβαίνω. Ο καθένας έχει τις προτιμήσεις του.

Ασχολήθηκα αρκετά με την ελληνική γλώσσα και επιδόθηκα πάλι στην εβραϊκή, που θα μου είναι αναγκαία για τη Θεολογική Σχολή. Διάβασα το έργο του Τρόϊνσκυ, «Περί Θείων Ονομάτων και ονοματολατρών» και διάφορα άλλα πράγματα· μελετώ λίγο το εκκλησιαστικό δίκαιο. Τον τελευταίο όμως καιρό αφιερώνω περισσότερο χρόνο στην ανάγνωση της Αγίας Γραφής, των αγίων Πατέρων και άλλων πνευματικών βιβλίων, στη μνήμη του Θεού και στον προσωπικό κανόνα. Όπως πάντοτε, όταν ζω σε απομόνωση, η μνήμη του θανάτου απασχολεί την ψυχή μου. Φρονώ ότι, αν ο άνθρωπος τηρεί τη στοιχειώδη νήψη των λογισμών, η ίδια η απομόνωση κατά κάποιον τρόπο τον διδάσκει τη μνήμη του θανάτου, τη ματαιότητα όλων των γήινων και ανθρώπινων· δεν υπάρχουν άνθρωποι  και  συζητήσεις  και  έλξεις,  δεν  υπάρχει  το  απατηλό  πάθος  των

«οικοδομικών δραστηριοτήτων»· ζεις με τον εαυτό σου και με τον Θεό και γνωρίζεις την ασθένεια και την κουφότητά σου. Αισθάνομαι τον εαυτό μου ήδη σχεδόν γερασμένο· ελεύθερο από την απάτη της ανθρώπινης ζωής, τη δυνατότητα «να κάνω κάτι στη ζωή μου»· δεν μεριμνώ για το μέλλον. Ο δρόμος

μου για τρία και περισσότερα χρόνια είναι οριστικά προγραμματισμένος, και για την ώρα δεν φροντίζω για πιο πέρα. Ωστόσο η μνήμη του θανάτου είναι δώρο του Θεού, [//379] «η πρώτη σκέψη, που αποστέλλεται στον άνθρωπο από τη φιλανθρωπία του Θεού και συνετίζει την ψυχή του για την αιώνια ζωή»8. Να δώσει ο Θεός, ώστε να ριζώσει βαθύτερα μέσα μου.

Έχω ασθενή χαρακτήρα και μεγάλη αναποφασιστικότητα. Στη βάση όμως όλων βρίσκεται η απιστία. Αυτό το αισθάνομαι καθαρά και το ομολογώ. Νομίζω ότι τέτοια απιστία μπορεί κάποιος να τη νικήσει με τη βοήθεια του Θεού, κυρίως με την προσευχή, με τη συχνή ειλικρινή προσευχή στο κελλί. Η συμμετοχή στις μακρές ακολουθίες, η τήρηση των νηστειών και τα παρόμοια είναι ανεπαρκή· πρέπει να οικοδομήσουμε ζωντανή σχέση με τον Θεό δια μέσου της καρδιακής προσευχής και να διατηρούμε σταθερά αυτή τη σχέση. Προσπαθώ να ασκούμαι σε αυτό. Δεν έχω όμως σταθερότητα. Όλα όσα αρχίζω τα εγκαταλείπω. Όλα όσα ο Θεός αρχίζει στην ψυχή μου δεν αφήνω να τα τελειώσει. Η ζωή μου είναι μια θλιβερή αμφιταλάντευση.

Πρόσφατα διάβασα από τον επίσκοπο Ιγνάτιο Μπραντζιανίνωφ  τις σελίδες για τα εναέρια τελώνια στο λόγο του «Περί θανάτου»9. Επιδιώκω να διευκρινίσω μέσα μου τη διαφορά ανάμεσα στην ορθόδοξη δογματική και τη λατινική διδασκαλία για το καρθαρτήριο πυρ. Είναι όμως δύσκολο. Πού αρχίζει το δόγμα και πού τελειώνει η ευσεβής φαντασία ή η μυθώδης λεπτομέρεια στους Βίους των αγίων; Πού βρίσκεται το όριο ανάμεσα στη χαρισματική θεωρία της αλήθειας των αγίων και στην επανάληψη εκείνου που [//380] λέχθηκε από αυτούς ή άλλους εκκλησιαστικούς συγγραφείς; Στη διήγηση της οσίας Θεοδώρας οι άγγελοι της λένε: «Αν τα πονηρά πνεύματα βρουν στην ψυχή περισσότερες αμαρτίες (παρά αγαθά έργα), τότε την κρατούν προσωρινά  και  την απομονώνουν σε φυλακή, από όπου δεν βλέπει τον Θεό· εκεί τη βασανίζουν, όσο τους επιτρέψει η Θεία δύναμη και ώσπου η ψυχή εκείνη λυτρωθεί χάρη στις προσευχές της Εκκλησίας και τις ελεημοσύνες των δικών της»10. Πού έγκειται η διαφορά από τη Ρωμαιοκαθολική διδασκαλία; Είναι αλήθεια ότι για την παραμονή της ψυχής σε πρόσκαιρο βασανισμό γίνεται λόγος μόνο στο συγκεκριμένο αυτό χωρίο από όσα παρατίθενται από τον Μπραντζιανίνωφ. Σε όλα τα άλλα γίνεται λόγος μόνο για το ότι οι δαίμονες προσπαθούν να εμποδίσουν την ανάβαση της ψυχής στον ουρανό και  προσπαθούν  να αποδείξουν ότι οφείλει να κατέβει στον Άδη. Ο λόγος για το ότι τα καλά έργα αυτού που σώζεται πρέπει να είναι περισσότερα από τα πονηρά δεν είναι ωστόσο απόλυτα αποδεκτός, εφόσον ο άνθρωπος σώζεται με το έλεος του Θεού και τον

8 Βλ. Αββά Ισαάκ Σύρου, Λόγος 39, ό.π., σ. 147.

9 Αγίου Ιγνάτιου Μπραντζιανίνωφ, Ασκητικές εμπειρίες, Λόγος περί θανάτου, (στα ρωσικά). Πετρούπολη 1905, Έργα, τ. 3, σσ. 136‐158.

10 Αγίου Ιγνάτιου Μπραντζιανίνωφ, Ασκητικές εμπειρίες, Λόγος περί θανάτου, (στα ρωσικά). Πετρούπολη 1905, Έργα, τ. 3, σσ. 154.

απολυτρωτικό θάνατο του Ιησού Χριστού, όταν τα δεχθεί με πίστη και μετάνοια. Ο παραβάτης που μετανόησε στην επιθανάτια κλίνη, χωρίς να προφθάσει να παρουσιάσει αγαθά έργα ως καρπό μετανοίας, μπορεί να σωθεί.  Δεν  μπορεί όμως να ανεβεί στον ουρανό και να ζήσει με τον Θεό χωρίς αλλαγή, χωρίς πνευματική ανακαίνιση και κάθαρση. Πώς όμως συντελείται εκεί αυτή η απαραίτητη ψυχική μεταβολή, αν ο άνθρωπος δεν πρόφθασε να την βιώσει στην επίγεια ζωή του; Συντελείται άραγε σε μία στιγμή με θαύμα Θεού; Ή η ψυχή κρατείται σε κάποια ειδική «φυλακή», όπου βασανίζεται από τους δαίμονες ανάλογα με το πλήθος των κακών που διέπραξε (σύμφωνα με τη Ρωμαιοκαθολική [//381] διδασκαλία και όπως προκύπτει με βάση τη διήγηση της οσίας Θεοδώρας); Νομίζω ότι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Η ψυχή λοιπόν (αργά ή γρήγορα) γνωρίζει την αλήθεια για τον Θεό και τον εαυτό της και αλλάζει τη στάση της απέναντι στο είναι, την ψυχική της διάθεση που αντιστοιχεί στην αλήθεια αυτή· και με αυτόν ακριβώς τον τρόπο καθαίρεται από κάθε ρύπο και δέχεται μέσα της τη Θεία Ζωή στο μέτρο που είναι ικανή να το δεχθεί (γιατί υπάρχουν ψυχές διαφορετικού μεγαλείου, αξίας και ευγένειας, ανάλογα με την προέλευση, τις δωρεές και τα προτερήματα που τους δόθηκαν κατά τη διάρκεια της επίγειας πορείας τους κ.τ.λ.). Αυτό όμως είναι βασανιστικό έργο και οδυνηρή διαδικασία. Ακριβέστερα πρόκειται για τη διαδικασία της νεκρώσεως  του παλαιού ανθρώπου και της μεταβάσεώς του στην εν Χριστώ ζωή, που οι άγιοι βιώνουν ήδη επάνω στη γη. Ωστόσο κανένας «αυτοματισμός» δεν μπορεί να υφίσταται σε τέτοια έργα, και ο Κύριος καθαίρει και φωτίζει τους ανθρώπους, όταν και όπως Αυτός γνωρίζει, και δεν επιτρέπεται να πούμε σε καμία περίπτωση, αν αυτό θα γίνει αμέσως ή σταδιακά, περισσότερο ή λιγότερο οδυνηρά. Συμβιβάζεται άραγε η παρουσίασή μου με τη διδασκαλία της Εκκλησίας για τα τελώνια; Νομίζω πλήρως. Μέσα από τα βάσανα των τελωνίων, της συναντήσεως με τα φοβερά πνεύματα της πονηρίας και τους κατηγόρους ο Θεός αποκαλύπτει στην ψυχή την αμαρτωλότητά της, της παρέχει την αυτογνωσία, διεγείρει σε αυτήν το φόβο και τη μετάνοια. Διέρχεται κυριολεκτικά μέσα από τον άδη, δοκιμάζει ως ένα βαθμό τη φρίκη του, κατανοεί ότι είναι άξια των αιωνίων βασάνων και σώζεται μόνο με την ευσπλαγχνία του Θεού· πεθαίνει μέσα της καθετί το αμαρτωλό, καθετί το εσφαλμένο· ταπεινώνεται έως τέλους και τότε γίνεται δεκτική της αιώνιας μακαριότητας. Την οδό αυτή μέσα από τον άδη, μπορεί να διανύσει σιγά, βαθμιαία, [//382] πολύ οδυνηρά. Μια παρόμοια διάβαση μέσα από τον άδη, μια τέτοια πραγματική, αναμφίβολη γνώση της αναξιότητός της για τον ουρανό δεν αποτελεί άραγε τη βασική προϋπόθεση που σώζει τον χριστιανό επάνω στη γη; Αν όμως αυτή δεν έγινε εδώ στη γη, τότε δεν οφείλει άραγε κατά την πορεία του προς τη μακαριότητα να την διέλθει σε αυτή τη ζωή (με εξαίρεση ιδιαιτέρων περιπτώσεων του ελέους του Θεού); Η  διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας για τα πολυάριθμα βάσανα προς ικανοποίηση της Θείας δικαιοκρισίας σε κάποιον ιδιαίτερο τόπο, διαφορετικό από τον άδη και τον ουρανό, απορρίπτεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Επειδή όμως εμείς δεν έχουμε δυστυχώς διδασκαλία «περί καθαρτηρίου πυρός», ο μέσος ορθόδοξος άνθρωπος έχει συνήθως την εντύπωση ότι, αν η ψυχή δεν πηγαίνει

στον άδη, τότε πηγαίνει απευθείας στον ουρανό. Ο κεκοιμημένος δηλαδή κατά κάποιον τρόπο ξυπνά στα ουράνια σκηνώματα και την αιώνια μακαριότητα.

Συζήτησα μαζί σας γι’ αυτό, αλλά τότε δεν γνώριζα αρκετά καλά τη διδασκαλία για τα τελώνια. Νομίζω ότι η διδασκαλία αυτή απαντά μόνο στη Θεοδώρα· από τα οράματα όμως που αναφέρονται στους Βίους των Αγίων, δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε δόγμα για την Εκκλησία. Με βάση τον Μπραντζιανίνωφ φαίνεται ότι πρόκειται για αρχαιότερη πατερική παράδοση που βασίζεται στην Αγία Γραφή, και μολονότι δεν έχω προς το παρόν τη δυνατότητα να το ελέγξω, ως ένα βαθμό αυτή η παράδοση απαντά πράγματι στους μεγάλους Πατέρες του 4ου αιώνα· πάντως την αποδέχομαι σοβαρά. Αν μπορείτε, τότε γράψτε μου κάτι για ενίσχυση ή απόρριψη των ιδεών μου.

Να μου γράφετε. Λαχταρώ να παίρνω γράμμα σας. Για πολύ καιρό δεν έγραψα. Υπόσχομαι να γράφω συχνότερα αλλά λιγότερα. Σας εσωκλείω το μικρό γράμμα, [//383] ώστε να έχετε κάτι να επιδείξετε, αν κάποιος ρωτήσει για το γράμμα μου σε σας. Προσεύχεσθε για μένα. Εγώ δεν σας ξεχνώ στις πενιχρές μου δεήσεις. Τώρα είμαστε γείτονες· ελπίζω κάποτε να ξανάρθω στο Άγιον Όρος.

Διαβάστε το γράμμα στον πατέρα Σιλουανό και διαβιβάστε του τον πιο εγκάρδιο εν Χριστώ χαιρετισμό μου. Επίσης και στον πατέρα Λουκιανό.

Ο ελάχιστος αδελφός σας εν Χριστώ,

ανάξιος και αμαρτωλός Δημήτριος